Слайд 1Хажина Розалия
302-се төркөм
БӘЙЛӘҮЕС
Слайд 2Һөйләмдәге эйәреүсе киҫәктәр менән эйәртеүле киҫәктәрҙең, шулай уҡ эйәрсән һөйләм
менән баш һөйләмдең бәйләнешен белдереүсе ярҙамлыҡ һүҙҙәр БӘЙЛӘҮЕС тип атала.
Бәйләүестәрҙең
мәғәнәһе һәм телмәрҙә тотҡан роле.
Слайд 3Хәҙер былар беҙҙе марш менән оҙатырҙар. (Һ. Дәүләтшина)
Бөйөк яҙыусы Лев
Николаевич Толстой Ясная Полянала ауыл балалары өсөн мәктәп асҡан.
Йыйылыш башланғанға
тиклем байтаҡ ҡына кешеләр менән айырым-айырым һөйләшеп ҡуйҙы. (Ә. Вәли)
Слайд 4Бәйләүестәр үҙгәрмәүсе һүҙ төркөмөнә инә. Уларҙың һөйләм киҫәге булыу һәм
морфологик үҙгәреү һәләттәре юҡ.
Иҫкәрмә: Ҡайһы бер бәйләүестәр һирәк осраҡтарҙа ғына
ялғау ҡабул итә. Мәҫәлән,
Егеттәре, егеттәре,
Арыҫлан кеүектәре лә...
Слайд 5Бәйләүестәр айырым торғанда конкрет мәғәнә аңлатмай һәм үҙ алдына айырым
ҡулланылмай. Ләкин һөйләм ҡарамағына инеү менән, бәйләүестәр һүҙҙәрҙең мәғәнәһенә төҫмөрлөк
бирәләр һәм грамматик мөнәсәбәттәрҙе аңлаталар.
Слайд 6Сәбәп бәйләүесе: өсөн, күрә, сәбәпле.
Яратам тыуған илемде,
Шатлыҡ килтергән өсөн.
2. Маҡсат
бәйләүесе: өсөн
Егет үҙе өсөн тыуа, иле өсөн үлә. (мәҡәл)
3. Йүнәлеш
бәйләүесе: табан.
Яҙға табан һаман яҡынлашып килә торған ҡояш нуры, ҡарҙарҙы иретеп, селтәрләп, гөрләүектәр ағыҙа башланы. (А. Таһиров)
Бәйләүестәрҙең бүленеше
Слайд 74. Ваҡыт бәйләүесе: бирле, тиклем, саҡлы, һуң, элек
Һине төштән бирле
эҙләтә инде ул.
5. Көсәйтеү бәйләүесе: һайын
Самолет алыҫлашҡан һайын бәләкәйләнә
барып, аҙаҡ бөтөнләй күҙҙән юғалды.
6. Рәүеш бәйләүесе: аша, арҡылы:
Яңы тимер юл беҙҙең район аша үтәсәк.
7. Оҡшатыу бәйләүесе: кеүек, төҫлө, шикелле, һымаҡ
Боҙ кеүек һалҡын, ҡурғаш һымаҡ ауыр.
8. Бергәлек бәйләүесе: менән
Күршең менән татыу бул.
Слайд 8Бәйләүестәр, ниндәй килеш менән башҡарылыуҙарына ҡарап, өс төркөмгә – төп
килештәге, төбәү килештәге һәм сығанаҡ килештәге һүҙҙәр менән башҡарылыусы бәйләүестәргә
бүленәләр.
1. Төп килештәге һүҙҙәр менән башҡарылыусы бәйләүестәр: өсөн, кеүек, һымаҡ, шикелле, төҫлө, менән, үтә, һайын, арҡылы, аша, тураһында, хаҡында, турала, хаҡта, буйы һ.б.
Айбулат Асатай менән йылҡы көтә. (Һ. Дәүләтшина)
Бөгөн көн буйы йылы һәм ҡояшлы булды.
Слайд 92. Төбәү килештәге һүҙҙәр менән башҡарылыусы бәйләүестәр: тиклем, саҡлы, хәтле,
хәтлем, ҡәҙәр, күрә, ҡарап һ.б.
Төшкә табан көн асылып китте.
Юрғаныңа ҡарап
аяғыңды һуҙ. (мәҡәл)
Халыҡ күп булыуға ҡарамаҫтан, бында эҫе түгел, һалҡынса.
Слайд 103. Сығанаҡ килештәге һүҙҙәр менән башҡарылыусы бәйләүестәр: бирле, башҡа, бүтән,
һуң, элек, борон, алып, башлап һ.б.
Мин унан яҡшылыҡтан башҡа бер
нәмә лә күрмәнем. (Һ. Дәүләтшина)
Көҙгө ямғырҙар һәм байтаҡ ҡына һалҡындар булып үткәндән һуң, бындай көндөң матурлығы айырыуса ныҡ һиҙелә.
Иҫкәрмә: ҡайһы бер бәйләүестәр үҙ аллы һүҙ булып та йөрөйҙәр (буйы, буйына, арҡылы һ.б.); башҡа, бүтән һүҙҙәре ниндәй? һәм ҡайһы? Һорауҙарына яуап булып килгәндә, сифат булып йөрөй. (Сафа бүтән синыфта уҡый.)