Муниципальное бюджетное учреждение культуры Моркинская централизованная

Большие Шали
2018 год
ПӦЛЕК
ВАШМУТ
Марий литературылан негызым пыштыше С.Г. Чавайнлан пӧлеклыме

почеламут-влак.

1888-1937

С.Г. Чавайнын шочмыжлан 130 ий.
Чавайн – мемнан эн йӧратыме,

эн кумдан палыме писательна. Писательын лӱмжым нумалыт республикысе колхоз, школ, урем, бульвар, книгагудо, тоштер. Ынде тудо шкежат литературный геройыш савырнен – ме ойлымаш ден пьесыште, почеламутлаште мурызын тӱсшым ужына.

1995 . -116с.
Сборникыш марий поэт, прозаик да драматург-влаклан пӧлеклыме але

нунын лӱмеш возымо почеламут-влакым чумырымо. Марий литературылан негызым пыштыше С.Г. Чавайнлан пӧлеклыме почеламут-влак .

вел тӱҥалын,
Кугу Эл вӱд толеш йоген.
Моткоч торашке ту шуйналтын,
Йӱдет-кечет эре

лыйген,
Пеш пич пӱнчер, кожер, нулгерым
Тораш лектеш, эртен коден.
Коден шӱч гай пычкемыш верым,
Чыла сеҥен кугу айдем.

Оргаж орам кок век аялын,
Лопка кӱмат покшеч шӱтен
Йога Юл вӱдшӧ, алым налын,
Пасум, олам, чодрам эртен.
Нужна ден орлык темышт шерым,
Илат, колат – шинчавӱд ден.
Вучен волгалтше эрык эрым,
Чыла сеҥен кугу айдем.

Кужу эҥер йога шарлалын,
Пушенге-влак шогат лӱҥген.
У мландыш вӱд пура шыҥалын,
Тӱня шӱла кумда оҥ ден.
Чечен пайремыш йорло эргым
Совет Ушем вӱчкен конден.
Коден, йӧршеш тошкен чашкерым,
Чыла сеҥен кугу айдем.

Мотор эҥер чылген йогалын,
Ласка, чылан шӱлат эрден.
Чевер тӱня деч вийым погалын,
Сӧрал мурат куан йӱк ден,
Леведын мурыжо сай садерым!
А муро куат йырваш шарлен,
Пашаш нӧлтен марий шемерым,
Чыла сеҥен кугу айдем.

ЧАВАЙН
Баллада

мый туржым.
Ала келша гын мыйын муро?
Онча, чикта, пукша у курым,
Ала

йӧршеш уке талант?..
Ала келша гын мыйын муро,
Кугу мастар поэт, тылат?

2
Чевер тӱня – кугу поэме,
Шулен йӱд-орлык – пйто шоҥ.
Мемнан элна кушкеш мур дене,
Чевер тӱня – кугу поэме,
Могае сай мураш эрдене, -
Йолген пелед, пеледыш – чон!
Чевер тӱня – кугу поэме,
Шулен йӱд-орлык – пуйто шоҥ.

3
Лопка, виян вет тыйын ваче,
Нумалын нелым толынат…
Тый пуйто грузчик – вӱд ӱмбачын –
Лопка, виян вет тыйын ваче,
Стихан ий-влакым тышке таче, Сергей Григорыч, конденат
Лопка, виян вет тыйын ваче,
Нумалыннелым толынат.

4
Тидлан сӧрал марий яллаште
Йырваш шарлен чапет-лӱмет.
Кылдалт толеш эл ден пашаште,
Тидлан сӧрал марий яллаште,
Колхоз кылтам тӱред шиймаште
Кумдан шокта яндар йӱкет.
Тидлан сӧрал марий яллаште
Йырваш шарлен чапет-лӱмет.

ПОЭТ
Триолет-влак

элнам йолген леведын,
Мурет мотор – чодыра пеледыш,
Пурен шӱм-кылыш пешак келгын,
Пагалыме,

шӱмбел йолташ.
Мурет мотор – чодыра пеледыш,
Мурет вет тыйын – ший аршаш.

6
Возеш ош лумжо пылыштӱҥыш,
Какшан ӱмбалне ий кылмен,
Телат толдалын – йӱштӧ тӱнӧ,
Возеш ош лумжо пылыштӱҥыш
(Чара капан пушеҥге тӱҥын),
Мардеж почеш врема эртен.
Возеш ош лумжо пылыштӱҥыш
Какшан ӱмбалне ий кылмен.

7
Кая умбак, лум ден ошемын
Содор шӱшкен, врема-мардеж.
Ончет, ийгот эре кугемын
Кая умбак, лум ден ошемын
Кечан тӱня йӧршеш уэмын,
Шӱмет – памаш шолеш, модеш.
Кая умбак, лум ден ошемын,
Содор шӱшкен, врема-мардеж.

8
Вучалте, теле! Илыш – шошо!
Кеч-кӧн шӱм-кыл пашаш шолеш,
Керек вуйвичкыж лийже ошо,
Вучалте, теле! Илыш – шошо! –
Йырваш лӱшкен, вӱдшор гай шолжо!
…Кугу поэт, саскат кушкеш.
Вучалте, теле! Илыш – шошо!
Кеч-кӧн шӱм-кыл пашаш шолеш,

лыҥ погыналын,
Кутырена айда ме шер теммеш.

Чон йӱлыш. Вучышна ме пӧртылметым,
Ала

мурет ман угыч мыланна;
Ме шонышна: куатле шулдыретын
Лупшалме йӱкшым угыч колына.

Но жап эртен. А шӱм эреак коржын…
Лач пагыт йогын калык пиалеш
Шоякым ӱштыльӧ, шалатыш торым. – Мемнан радамыш тольыч тый уэш.

Салам поэт! Кумдан шӱлалте муро!
Айда пырля ончалына элнам.
Шарнет Онарым? Толын тудо курым:
Онар гай таче рвезе тукымна.

Тынар шочшет ден уныка-влакетым
От пале, - ужын отыл нигунам.
А таче нуно, чын озала лектын,
Чоҥат эрласе ямле илышнам.

Кумылаҥда айдемым тыйын муро,
Ӱжеш умбаке эрыкан оет.
Тек чоҥешта, волгалтын, патыр курым, -
Мемнан пелен илет, онар поэт!

ял кыдалсе
Чавайнын куэм раш ужам.

Кастене куэ дек ик шонго
Коштеш, маныт,

шӱвыр шокташ.
Семжат, маныт, тудын пеш йоҥго,
Чылт калык усталык памаш.

Шып колыштын лывырге семым,
Мый ялышке эркын пурем.
Ужам: куэ дене мӱкш семын
Изи-влак йыр пӧрдыт, мурен…

Яндар шӱвыр сем йӱкым колын,
Куэм мардеж толын вӱчка.
Лӱҥгалтын, куэ, эркын модын,
Сӱанвате семын чӱчка.

А шӱвырзӧ утыр сӧралын
У мурым устан савыра,
Изи Корамас ял ӱмбалне
Турий тыге пуйто мура.

Шогет, колышт мурым тыгайым,
Да шӱмым уэш пудыратет:
Толеш шинчаончык Чавайн –
Йӧратыме калык поэт…

Шогалын гранит пьедесталыш,
Кундемжым ончен шыргыжеш.
А калык толеш, вуй савалын,
Шонет, муро теныз шолеш.

Ий-влак тек ушнат курым ешыш,
Тӱзен, уэмден мландынам –
Чавайным – айдемым, поэтым –
Она керт монден нигунам!

куэм конденат.
Пӧртет ончылан шындымек, могай шокшын
Вара ош куэм тый ончен

куштенат!

Книгам кидыш налын, поген кечын ушым,
Куэ йымалнет шинченат шонкален.
Куан, шинчавӱд…- вет куэ чыла ужын,
Одар лийын кушкын, эре тӱзланен.

Шуэш, маньыч, жап: тыйын ӱмылыш толын
Канен мый ом керт гын, тыгодым
Сай еҥ-влакым вел йымакетше тый пого,
Вернам тӱзатен ий еда кушкын шого!

Поэт! Сугынетше толеш раш шукталтын:
Шындалме куэтше пеш сылнын шарлен.
Марий калыкна ты куэм йӧраталын,
Йымакше куэ сай еҥ-влакым поген.

йоҥгалтше мурым
Мура мылам мотор кундем.

Каваш нӧлталтше тополь-влакше
Ала-мом семынышт ойлат.
Векат, поэтын

тул шомакшым,
Уста пашажым шарналтат.

Мый ял покшелсе музей-пӧртыш
Чылт шулдыраҥше гай пурем.
А вуй йыр шонымаш-влак пӧрдыт:
«Кузе илен туныктышем?»

Пурем: чынак музей мо тиде?!
Ончем: чонан гаяк чыла!
Чавайн шкежак, вашлийын, кидым
Вик шуялта мылам : «Салам!»

Да пелешта: «Тый колышт шольым,
Мый шочмо мланде , калык верч
Эсогыл колымаш гыч тольым
Да эрненам аляк мут деч!..

Чыла тыгак, йолташ Чавайн – шукталтын чапле шонымаш.
Садланак, шке вуйнам савалын,
Ме манына: «Тау, йолташ!»

Таум ойлаш толеш тыш калык:
Марий да руш, чуваш да финн.
Толеш да упшыжым налдалын,
Ойла: «У элын гражданин!»

Эре шарна лӱметым порын
Пиалым налше калыкет.
Огеш шудаҥ ты пӧртыш корно -
Шӱмнаште куремеш илет.

тылат
Калыкет ямдылен.

Ончылнет моторештше
Совет уремет.
Тудым тый сай палет,
Тыйым тудо пала…
Тыште

угыч йоҥга
Тыйын шӱмлык мурет
Да, тораш чоҥештен,
Кайык семын вола.

Ончылнет – тыйын еш:
Пелашет, ӱдырет…
Икмыняр илен кодшо
Лишыл йолташ.
Но онча тӱсленрак:
Могай тукым йырет
Лектын тыйын тӱҥалме
Корнетыи тошкаш…

Толынат савырнен
Тый Йошкар-Олашкет,
Уло мландым ала
Йолын коштын, ноен…
Лийже манын сайрак
Изишак канашет,
Пьедесталым тылат
Калыкет ямдылен.

С.Г. Чавайнлан

Ончылнет какшанет
Тыланет шыргыжеш
Кеч вашталтын: кумдаҥын,
Келгемын – ужат?
Но вет тудо вучен
Тыйын толмым уэш…
Толкын-влакше кырат
Тылат совым , шижат?

тымык ото гоч
Тӱнялан почынат!

Элнет, Какшан
Немда серлаште
Ила ты ото.
Куатше

– рӱдӧ вий.
Покшелныже
Нӧлтеш ик тумо,
Тудлан вет таче
Шӱдӧ ий.

Сергей Григорьевич!
Ик тымык отын
Эн патыр тумыжо
Шкеак улат.
Чыташ пернен
Шоякым, пӱрдыш йӱдым…
Мочол тылат…

Кугу юл серыште
Марий ешем –
Ик тымык ото –
Мемнан ача-ава.
Ты отышто
Эн патыр тумо-кугезына
Улат тый ,
Сергей Григорьевич Чавайн!

пыл пудештмешке:
Мый тыгае кодам чонешда!

Кожгана имне юж дене ломбо,
Кынелеш

теҥыз вӱд, шоҥешталт…
- Нигӧлан мыскылаш тендам ом пу-
Мый тыгае кодам чонешда!

Тек тӱня илышна але тӧрсыр,
Но пеледше саман чоҥгашта
Корныдам ончыктен, йӱлем йӧршын
Да тыгак кодам чонешда…

Йӧралтеш тул имнешке вӱрвузык,
Шем тушман тудым йыр оҥгешта,
Но пытартышлан – пуйто чон кузык:
Мый тыгае… кодам… чонешда…

Шукертак йӱлен шкеже имнешке.
Сакчет ойжо алят чоҥешта
Да солна, шинчана йӧрымешке:
- Мый тыгае кодам чонешда!

ден мутланаш гын,
Кажне мутымак пыштен висаш.

Йӧратен паша пӱжвӱд волгалтмым,
Лудышым шукташ

вашкен моткоч.
Пуйто кумло шымше ий пуламыр
Толмым чонжо шижын ончылгоч.

А эн чотшо йӧратен шке шочмо
Марий калыкшым изиж годсек.
Можо сае, можо чучвын кочын –
Кодынеже ыле каласен.

Лийын ужмышудымо – осалым,
Чоным йӱкшыктарыше торжам;
Нерым кӱшкӧ нӧлтыше полдалгым
Шуын огыл йылт ончалмыжат;

Кертын огыл чытен шоякым,
Намысше кӧн лийын лавыран;
Кӧ айдеме лӱмжым огеш акле,
Тыгайлан улмаш эн тӱҥ тушман;

Кертын огыл вашталтен шке чонжым,
Шонен огыл вашталиташ такшат…
Да шӱтен пуля Чавайнын оҥжым…
Шонымыжо шӱмыштӧ тачат.

– у шошын ямже,
Еҥ-влак Какшан деке каят…

А мый толам
Тендак угыч,
Чонем

тич ойлышаш шомак.
Айдеме ӱмыр ок лий лугыч,
«Кугу мардеж деч вараже,
Чечен пеледышым пуа».

Ала садлан колам тыматле
Элнет вӱд йогын гай ойдам:
Ир тӱтанлан кӧра тӱням ит титакле,
Мераҥ чонлан кӧра элнам ит титакле.
Тора-торам гыч сылнын койыда…

Яндар сирень куча мардежым,
Ок пу лупшаш Тендам тетла.
Да керым йодышым: «Тый шкеже
Илет мо туныктышетла –

Тугак весын шӱмым шижын,
Мо тудо – ӱмыр-тат – пален?»
Чавайн йолташ, мый кызыт иже
Молан коштам тыш – умылем.

гае
У сылнымут пасушто кушкын одарен..
Марий йӱкан ойпого, пуйто мӧр орланге,
Шӱм-чоныштет

эн первй кӱӧ, чеверген.

Тӱжем ияш саманна печкалте,
Волгалтын, элыш нӧлтшӧ у кечан эрден.
Кӱсле ден шӱвыр сем гаяк мурет йоҥгалте,
Ушна туддек сыняр мастар вий, тӱвырген.

Но сокыр пӱрымаш тыге кертеш мо модын?
Кузе, тӱням левед, тӱтан вузалме годым
Яндар каваште кече ик татлан йора.

Тыгак могай дыр илыш титаклан кӧра
Йӱкет нигӧ деч шолып кӱрльӧ ик шем водын,
Куандарен окмак шапшакын шӱч гай чоным…

шочмо вер.
Омо огыл мыланна конча –
Сылнылык окнаш Чавайн онча,
Ныжылгын ойлалын:«Поро

эр!»

О йӧратыме поэт, салам!
Тӧрсыр корным шуко эртенат,
Шонанпыл гоч пуйто вонченат.
Паленна: толеш тыгай саман –
Шочмо велыш пӧртылат уэш.
Тыгак лие - корным чын муэш.

Тый ончал: ялна вашталтын ялт –
Ший Элнет гай йолгыжеш асфальт,
Колхозет лӱмет ден чаплана.
Корнывожышко ,поэт йолташ,
Лек уна-влакетым вашлияш
Кинде-шинчал дене эр велеш.

Толын шуын шерге пайремет:
Шӱдӧ ий онарле вачыштет,
Эн мотор пеледыш - лӱмешет!
Тӱрлеман ош тувырым чиен,
Тыныс волгыдым йырваш шарен,
Ошкыл тый эре мемнан пелен.