Оңтүстік Қазақстан облысындағы суармалы егіншілікті дамыту

мәселелері
Орындаған: Мәжитов А.Д
Ғылыми жетекші: Ақашова А.С.
Әл - Фараби атындағы Қазақ

Ұлттық Университеті

МАЗМҰНЫ
 
КІРІСПЕ
 
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Оңтүстік Қазақстан облысының географиялық орналасуы
Облыстың климаттық жағдайы
Жер бедері мен геологиялық құрылысы
Оңтүстік Қазақстан облысының суармалы егіншілік жерлерінің топырағы мен өсімдіктер жамылғысы
1.5 Оңтүстік Қазақстан облысындағы суармалы егіншіліктің су ресурстарымен қамтамасыз етілуі
 
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА СУАРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ
2.1 Облыстың ауыл шаруашылығы жерлеріндегі аграрлық сектордың жағдайы
2.2 Оңтүстіктегі ауыл шаруашылығындағы егістіктер
2.3 Суару кезеңі, нормасы және суару саны мен су шығыны
2.4 Суару техникасы мен тамшылатып суару әдісі
2.5 Облыстағы тамшылатып суару әдісінің қолданылуы мен тиімділігі
 
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА СУАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРДІ тиімді пайдалану жолдары
3.1. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалану ерекшеліктері
3.2 Суармалы егіншілік жерлерін тыңайту пайдалану мәселері
3.3 Егіншіліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақты
эрозиядан қорғау шаралары
3.4 Бүлінген жерлерді қалпына келтіру мәселелері

ҚОРЫТЫНДЫ
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

орналасқан. Облыстың солтүстігінде Бетпақдала мен оңтүстік шығысында Шатқал жотасымен, солтүстік

– шығысында Мойынқұммен, батысында Қызылорда облысының территориясымен, шығысында Қырғыз жотасымен, оңтүстігінде Өзбекстан республикасымен шектесіп жатыр.

негізгі аудан. Бұл - Қазақстанның бағалы техникалық және дәнді дақылдары

- мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш, жүгері өсірілетін басты суармалы егіншілікті ауданы. Техникалық дақылдарды суару үшін Киров, Арыс-Түркістан, Талас-Асы, Қаратау арналары салынған.

956 ӨК, 6 АҚ, 608 ЖШС жұмыс істейді. Олар жалпы

респ. ауыл шаруашылығы өнімінің 12,2%-ын береді. Ауыл шаруашылығының басты саласына стратегиялық маңызы бар мақта өсіру мен өндіру жатады. Оның егіс көлемі 170 мың га-ға (егіс көлемінің 30%-ы) жетті. Шитті мақтаны өңдеумен жылдық қуаты 650 мың тонналық 19 мақта зауыты айналысады. Олар облыстың Мақтаарал, Сарыағаш, Шардара ауданында және Түркістан қалалық әкімдігі жерінде орналасқан.

мынадай аймақтарға, топтарға бөлінеді:
1. Шөлдің мал шаруашылық аймағы – қаракөл

қойларын өсірумен айналысады: Қаратау маңы аймағы, Қызылқұм аймағы.
2. Суармалы жер және мақталы аймақ: Мақтаарал – Сарыағаш аймағы, Арыс – Түркістан аймағы.
Таулы – далалы суармалы аймақ: Тұрақты, суармалы, орташа тұрақты суармалы.
3. Ашық далалы аймақ – Шардара су қоймасы.
4. Шөлдің мал шаруашылығы аймағын облыстың жазық бөлігі – Қызылқұм шөлі. Сырдария өзенінің аңғарындағы тақыр жазықтар. Қаратау таулы аймағы, Мойынқұм шөлі. Шу өзенінің аңғары. Бетпақдала шөлді даласы алып жатыр.

қалыптасу ерекшелігі ауыл шаруашылығының барлық саласын дамытуға қолайлы және суармалы

егіншілік жүйесі дамыған аймақ. Суармалы егіншілік облысымызда ауыл шаруашылық дақылдарының барлық түрлерін өркендетуге мүмкіндік туғызады.

-Сырдарияның оң саласы. Ұзындығы 378 км. Су жинайтын алқабы 14

900 км², Арысқа 91 сала құяды. Ірілері Боралдай, Бадам, Машат, Ақсу өзендері. Арыс өзені Талас Алатауының оңтүстік-батыс беткейіндегі Көлбастау көлінен (1165 м биіктікте ) басталып, жол-жөнекей Боралдай (130 км), Ақсу (133 км), Машат (60 км) т.б өзен суларымен толығады. Тау арасынан шыққан кейін жазықтықпен аяғында да, арнасы кеңейді.

мүмкіндік береді. Мәселен, тез пісетін астық дақылдардан кейін немесе жазда

пісетін картопты жинап алғаннан кейін вегатативтік уақыт Оңтүстік Қазақстан облысында 90 – 110 күнге дейін созылады. Бұл уақыт ішінде аңыздыққа тез пісетін тары немесе сүрлем жүгері сияқты дақылдарды егуге болады, былайша айтқанда суармалы егістердің экономикалық тиімділігі мол.

жерлердің (876,4 мың га) көлеміне қарағанда жайылым жерлердің (9095,8 мың

га) аумағы үлкен.

өсіруге өте қолайлы. Бұл өсімдіктерден алынатын өнім тек облыс халқын

ғана емес сонымен қатар елдің солтүстік аудандарын да қамтамасыз етеді. Облыста өсімдіктердің шамамен барлық түрі өсіріледі, олардың негізгісі: қызанақ, пияз, сәбіз, капуста. Өсімдік шаруашылығына Сайрам, Қазығұрт, Сарыағаш, Төлеби әкімшілік аудандары маманданған

көкөніс , жеміс – жидек , пен жүзім өндірісінің

көлемі маңызды ұлғаюы керек.
Жерді мелиоративті жағдайының суды пайдалану жүйесімен суармалы аймақта агроэкологиялық жағдайларды жақсарту мақсатында төмендегідей шараларды жүргізуіміз қажет:
– суармалы жүйені техникалық жағынан жетілдіру , ең алдымен ішкі шаруашылыққа суару торабын , суару техникасы мен суару технологиясын
– гидромелиорация жүйесін барлық деңгейде су есебі және су бөлімінің құралдары мен тәсілдерін сапалы жетілдіру
– суарудың жетілген техникасы мен технологиясын енгізу (тамшылатып) , жер астымен суару , суармалы жерлердің сорлануымен күрес тәсілдерін жетілдіру
– суару торабына суды бөлуді оперативті басқаруды ұйымдастыру және экономикалық тәсілдерді жасау.

өсіп-өну жағдайына сәйкес топырақ ылғалдылығының қолайлы режимі. Шаруашылыққа жіберілетін судың жалпы мөлшерін

анықтау үшін ондағы барлық ауыспалы егістіктерге арналған гидромодульдің үйлестірілген жалпы графигі құрылады. Осылай құрылған график шаруашылықтағы барлық дақылдарды суару режімін айқындайды.  

қажетті судың көлемдік мөлшері. Әдетте, суару нормасы бір гектар жерге

бір текше метр мөлшерімен өлшенеді. Шаруашылыққа жіберілетін судың жалпы мөлшерін анықтау үшін ондағы барлық ауыспалы егістіктерге арналған гидромодульдің үйлестірілген (жинақталған) жалпы графигі (суарылу) уақыт және әр дақылға қажетті су көлемі аркылы құрылады. Бұл жағдайда шаруашылықтардағы суарылатын барлық егістік көлемі бірге тең деп есептесек, әрбір жеке ауыспалы егістік көлемі соның үлесі болып саналады.

біраз бөлігінің суарылатын жерге жетпей жолда жоғалуы (сүзілу процесі мен

булану). Судың пайдасыз жоғалу мөлшері гектарына миллиметр қабат, текше метр немесе жалпы көлемінің шығынымен өлшенеді. Қажетті су көлемін есептеу барысында шаруашылықтағы су шығыны (судың шаруашылықта тиімді пайдаланылмауынан болатын шығындар), судың табиғи шығыны (булану, өте терең жер қабатында өтетін сүзілу және т.б.) тәрізді шығындарды ескере отырып, суды пайдалану жоспарының теңдестігін есептеп шығарады.

тақтамен, жаңбырлатқышпен, тамшылатқышпен, құбырлармен суарғанда пайдаланылатын қондырғылардың суару элементтері жатады.

Ауыл шаруашылығы саласының дамуын тежеп тұрған негізгі мәселелердің қатарында су және жер тапшылығы жиі аталады.

мөлшері барлық қажеттілікті өтеуге жетеді, тіпті артылып қалуы да ғажап

емес. Басты мәселе – су ресурстарын тиімді түрде пайдалану. Тамшылатып суару жүйесінің артықшылықтарын дәлелдеп жатудың өзі артық. Расында, оны орнатып, іске қосуға қомақты қаражат қажет. Дегенмен, есептеулер көрсеткендей, бірнеше жыл ішінде жұмсалған шығын толығымен өтеліп, кейінгі жылдарда өнімнің өзіндік құны анағұрлым төмендейді. Жұмсалатын су шығыны үш есе аз болатыны өз алдына, бұл технология тыңайтқыштарды да екі есе үнемдеуге жол береді.

пайызға дейін субсидияландырудың мүмкіндігі қарастырылуда. Бұл бағытта облыс әкімдігі мен

Ауыл шаруашылығы министрлігі бірлесіп жұмыс істеуде. Оңтүстіктегі ауылшаруашылық мақ­саттағы жердің мелиоративтік жағдайын жақсартуға мемлекеттік бюджеттен 1,8 миллиард теңге қаралған болатын. Оның шамамен жарты миллиард теңгесі күні бүгінге дейін игеріліп қойған.

суару әдістеріне қарағанда тиімді. Бұл жаңа технологияның агрономдық, агротехникалық, сонымен

қатар, экономикалық тұрғыдан артықшылығы жоғары. Арықпен суару өнімділігі 20-35 пайыз, жаңбырлатып суару 50-75 пайыз, ал, тамшылатып суару 85-98 пайызға дейін өнім бере алады.

егіншілікті дамытудың тарихи жағдайының ғылыми

талдауы, оның мың жылдық тәжірибесі барлығы да адамзат қызметінің бөлінбейтін бөлігі болатындығын, сонымен қатар ғылыми техникалық процесс деңгейімен тығыз байланыстылығын көрсетеді. Республикада ең ірі Оңтүстік Қазақстан ирригациялық мелиорация жүйесі .
Қазіргі жағдайда суару тасымалдарының үздіксіз байланысқан комплексін шешетін жоғарғы өнімді егіншілік. Тапсырмалар құрамына суды жинақтау, тасымалдау және топырақты игеру , өсімдіктердің жоғарғы өнімділігінің жаңа сорттарын игеру, ұтымды ауыспалы егісті, тыңайтқыштар жүйесі мен жоғарғы технологияларды қолдану т.б.

тек қана суармалышараларға негізделгені белгілі .Олай болса, ылғалдылықтытиімді пайдалану жолдарын

іздестіріп, бұл өңірдің экологиялық су тапшылығына тәуелді етпейтін инновациялық технологияларды пайдалануды жолға қою өте маңызды шараларға жатады. Бұл бағыттағы өте тиімді технологияға – тамшылатып суару(капельное орошение) тәсілін жаппай қалыптастыру қажеттілігі туындап отыр.