Слайд 1Ном-бистин оннуувус
Эртинени черден казар,
Эртемнерни номдан тывар.
Узуп ижер суг дег херек,
Угаан,
билиг далайы ном.
Слайд 2Ном кижинин чоок оннуу, дузалакчызы, сумелекчизи, эртем – билигже оруктун
алдын дулгууру.
Ном кижинин иштики- даштыкы делегейин байыдар. Эки- бакты ылгап
билиринге ооредир. Сеткил-сагыжын, ишти-хоннун арыглаар байыдар.
Слайд 3Оон ынай…
Чон аразынга ап билирин, чугаа-домаан, ишти-хоннун шын илередип билиринге,
чемни кылырын, чиирин, хепти кедерин, машина-техниканы кылырын, ону эдилээрин, башкарарын,
бойдустун, ортемчейнин чажыттарын, тараа, ногаа остурерин, малды азыраарын дээн ышкаш – бо бугуну шуптузун номдан билип турар бис. Делегей кырында чеже эртемнер барыл, ынча янзы номнар бар. Номну радио, телевизор-даа солуп шыдавас.
Слайд 4Бистин чуртувуста чеже школалар чок дээр. Оларны санаары безин берге.
А школаларда чеже уруглар, ооренип турарыл?
Оларнын кыдырааштарын, номнарын бир черге чыыр болза, даглар дег овааланы бээр.
Слайд 5Номну кылыры белен эвес.
Ону будуруп ундуреринге хой уе болгаш
куш негеттинер.
Слайд 6Кыдырааштарны, номнарны, саазынны кайда, чуден кылып
турарыл?
Слайд 7Ону тускай фабрикаларда кижилер дун-хун чок кылып турар.
Бир-ле дугаарында хирээ
ырлап эгелээр. Ол дээрге шивини кезип турары-дыр.Оон будуун, картын аштааш,
токпактай доорааш, чээргенней чарар. Кыдырааш бодунун оруун ынчаар эгелээр.
Слайд 8Чарган чээргенни аажок улуг пашка хайындырар.Оон кырынче кислота кудар. Кислота
айыылдыг. Ону чугле этемниг кижилер ажыглап билир.
Чээргенни хайындырып эгелээр.
Оон соонда кадык ышкаш хоюг апаар. Ынаар кислота куткан соонда, суун сы бастыргаш, кургадыр. Оон саазын будурер. Ол саазындан кыдырааш, номнарны кылыр.
Слайд 9Тыва чон шаандан тура херек чок черге ыяш кеспес чораан.
Колдуунда кургаг ыяштан чуулдер кылыр турган.
Аргажок хереглээр дээш, кезер таварылгада
олар йорээлдер номчааш кезер турганнар:
Слайд 10Тос тандым,
Долаан Бурганым,
Оршээ, Хайыракан!
Чонум хереглээрге кезип тур мен.
Саным
салып тур мен
Чажыым чажып тур мен.
Ужурар дээш ужурбадым,
Кезер дээш
кеспедим,
Хереглээш кестим,
Анаа-ла кеспедим
Ажыглаар дээш кестим.
Оршээ хайыракан!
Слайд 11Ол ыяштан кескен черинге оон чочагайларын хооп каар, а ол
черге кескен ыяш орнунга ол ыяш база катап унуп келир.
Чочагайны
хооп тура база йорээл салыр:
Чок болуп читпес сен,
Чочагайын унуп кээр,
Барган хевээр барбас сен,
Бай ыяш хевээр унуп кээр сен.
Оршээ, Хайыракан!
Слайд 12Бурунгу Ассирияга номну дой плиткага тростник палочка-биле бижип турган. Ындыг
номну эдилээри, кадагалаары арай таарымча чок болбас аргазы чок.
Кыдаттар калбак
чуга ыяшка бижип турганнар.
Бурунгу Египетке номну папиростан, суг тростник палочка-биле бижип турган. Оон азыын чара кескеш, кургаткаш, калбак ама саазыннар хевирлери ундуруп алыр.Оларны тудуштур дургеш хырбалаар. Анаа бижиирге урелбезин дээш хаптап алыр.
Слайд 13Пергаме хоорайга номну дириг амытаннар кежинден кылып турган. Ындыг номнарны-
«Пергамент» дээр. Ону 4 сыяр, 1 кезээн-не «Тетрадос» дээр. А
шупту тетрадь болур. Оон соонда Пергаментизи саазын солаан. Шаанда номну чугле хол-биле бижип турган. Бир ном чугле айлар, чылдар болгаш унер. Ортек- унезини улуг. Номнун картын алдын, монгун хорагай-биле каастап турган.
Слайд 14Номну кастын (ховар таварылгада куу куштун) чуглери-биле тускай будук-биле бижип
турган.
Ол номнарнын эге ужуктерин онзалап каастаар турган. Алдын, монгун будуктар-биле
оннеп, каастап бижээн номнарны оор албазы-биле илчирбелээш, шоочалап алыр турган.
Слайд 15Ном парлаар станоктун баштайгы чогаадыкчызы болгаш номну бир-ле дугаар парлап
ундурген кижи -Иоганн Гуттенберг. А бистин чуртувус-Россияга баштайгы ном парлакчызы-Иван
Федоров деп орус кижи турган. Чоорту типография тыптып келген. Шаанда номнун алгы, ыяш турган болза, ам картон, саазын, пос солаан.
Слайд 161978 чылда экспедиция уезинде. Моолда Чулут хемде хаяларда 40км шойлуп
чоруткан бижик бары илереттинген.
Тывада Бижиктиг-Хая, Урбун, Эйлиг-Хемде болгаш оске-даа черлерде
хая бижиктен чоннун тоогузун, каш векте чуу болуп турганын безин билип ап болур.
Слайд 17Делегейде эн улуг ном дээрге Берлин хоорайда атлас бооп турар.
Узуну 1м. 70см., дооразы 1 м. 10см. Дензизи 175 кг.
Ында 17 векте тургускан карта бар. Ону даштаарда 3 бызаа кежи кирген.
Слайд 181985 чылда Франкфурт-на-Майна деп хоорайга «Американын куштары» деп делгелгеге салдынган.
Ол номну 2 кижи арай боорда кодурер.
Слайд 19Делегейде эн бичии номнар унелиг даштар (аас-кежик эккээр) дугайында Японияга
унген деп турар. 16 арынныг дооразы 2 мм, узуну 3
мм хемчээлдиг украин инженер Н.Н. Сядристый микроскоп дузазы-биле тургускан.
Слайд 201929 чылда 3 харлыында согурара берген француз Луи Брайль корбес
кижилер салаа- биле номчуур номну чогааткан. Он чок, кадыг шык
саазынга парлаар. Ужук достак, суйбаарга билдинип турар болур.
Оон кадында «чугаалаар» номнар, буткур боду алдын номнар бар, пос номнар база бар.
Слайд 21Номну канчаар эдилээрил?
Номну арыг-силиг эдилээр;
Номчуттунар бетинде холду арыг кылдыр чуур;
Номну
арыг стол азы парта кырынга салып алыр;
Хой ном номчуурга- хойну
билир боор.