Танымдық процестер психодиагностикасы-индивидуалды жоба

ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ ФИЗИКА ТЕХНОЛОГИЯСЫ ФАКУЛЬТЕТІ

ұғынылмайтын, даралық және әлеуметтік құбылыстардың, үлкен және шағын топтардың мінез-құлықтарының жиынтығы.
Психикалық

үрдістер

исі, тіл дәмнен
хабар алып, жақсы жаман әр тексермек.
(Шәкәрім Құдайбердіұлы)

Түйсік

пен қабылдау неғұрлым нәзік болған
сайын адамның рухани мәдениетін
сипаттайтын эмоциялық диапазоны кеңейе
бермек.
(В.А. Сухамлинский)

жеке қасиеттерінің, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы

бейнелерді түйсік деп атайды.

тітіркендіргіштерді түйсіндіре алуы.
Айырма сезгіштік деп- сезім мүшелерінің тітіркендіргіштердің арасындағы болмашы

айырмашылықты түйсіне алуын атайды.

да
жағдай жасайды.

бейнелер деп атайды.
(мысалы. Қолымызға екі
парақ алып, бірінің бетіне қызыл қағаз
жабыстырып

ал екіншісін ақ күйінде
қалдырып. Содан кейін қызыл меңі бар
қағазға 20-30 секунд кө алмай қарап
отырып, көзімізді сәл ақ қағазға
ауыстырсақ, оның бетінен көгілдір
түсті көруге болады. )

түйсігі
арқылы заттың
жарықтылық деңгейін,
түсін т.б қасиеттерін
көре аламыз.

сезу
мүшесі-мұрын

химиялық заттар.
Дәмді тәтті,ащы,
түзшы,қышқыл деп 4
топка бөледі.

бір анализаторлардың
ғана емес, бірнеше анализаторлардың
бірлесіп қызмет істеу нәтижиесі.
Қабылдау- ми қабығының

күрделі
анализдік және синтездік қызметінің
нәтижесі.

да біз
Бұлардың тұтас
формасын қабылдаймыз.

мазмұнын жақсылап түсінбейінше, белгілі тұжырымдар мен сөз арқылы айтылмайынша, ол

толық қабылданбайды.

болады.

алуды айтамыз. Психикалық деңгейлердің барлығын ұйымдастыруға қатысқандықтан ес сияқты зейін

“өтпелі”деп аталынып басты психикалық процестерге жатады.

түрде
күш жігер жұмсап, керекті объектіге назар аударуын айтамыз.
Ырықты

зейін тек адамға ғана тән. Зейінді ырықты түрде
ұстауға, жұмыс орнының жағдайы, жеке адамның
психологиялық күйі әсер етеді.

Үйреншікті зейін деп – басында ырықты болып,
кейін әркімге табиғи сіңісіп кеткен іс-әрекетке
зейіннің аударылуы.

Ырықсыз зейін деп – адам мақсат қоймай-ақ
әсер еткен құбылыстарға назар
аударуын айтамыз. Ырықсыз зейіннің
пайда болуына объективті және субъективті
факторлар әсер етеді.

мәселеге зейін аударылуының ұзақтығы. Тұрақтылық шеткі факторлармен анықталады, 2-3 секундтан

ары бармайды, себебі одан кейін зейіннің ауысуы байқалады. Орталық зейіннің тұрақтылық кезеңі бірнеше минуттарды қамтиды. С.Л.Рубинштейннің пікірінше, орталық зейіннің ұзақтығы, сол объектте жаңа мазмұнды аша алу мүмкіндігіне тәуелді;

А.А.Ухтомскийдің доминанттар принципіне сәйкес, зейін концентрациясы бас ми қыртысындағы доминантты

аймақтың қозуынан кейінгі бір мезгілде тежелген қалған бөлігінде құбылысы;
зейіннің бөлінуі – адам орталық зейінде әр түрлі объектілерді бір уақытта ұстап тұру қабілеттілігі;

(аңғалақтық – ауысудың төмендігі);
зейіннің заттылығы - қойылған мәселеге, белгілердің өзектілігі

және тағы басқаларына сәйкес арнайы белгілер кешенін бөліп алу қабілеттілігімен байланысты;
зейіннің көлемі – бір мезгілде қабылданатын объектілер саны.

кейін бұрын білгендерімізді жойып алмастан, оларды қайта танып, жаңғыртатын психикалық

функция.

ЕС процестері

мен қайта жаңғыруы бірінен бірі бөлектенген күйде емес,
өзара

байланысты “топталған не тізбектелген” қалыпта жүреді.Осы

процеске тәуелді мида есте қалдыру мен қайта жаңғыртудың
физиологиялық негізі – уақытша жүйке байланыстары түзіледі.
Нейрондық теория. Есте қалдыру мидың электрлік белсенділігімен ,
яғни мидағы химиялық не құрылымдық белсенділік қандай да бір
жолмен ағзадағы электр қуатын арттырады. Бұл үшін қолайлы ес
іздерін іске қосатын жүйке тізбегі болуы шарт.

кезде, яғни оқуда да, жұмыста да, күнделікті өмірде де қажет.

Өкінішке орай, ес уақыт өте нашарлайды. Бұған себеп адамның жасының ұлғаюы, стресстік жағдайлар және т.б. Сіздерге есті жақсартудың бірнеше жолын ұсынамыз:
Естің қалыпты жұмыс істеуі үшін организмге А, С, Е, К және В тобы дәрумендерінің саны жеткілікті болуы

қажет. Олардың әрқайсысы мидың жақсы жұмыс істеуі үшін жағдай жасайды; тез шаршаудың алдын алады, жылдам сақтауды қамтамасыз етеді, жинақы жауап беруге көмектеседі. Сонымен қатар мидың жақсы жұмыс жасауы үшін темірдің, фолий қышқылының, жартылай қанық май қышқылының жеткілікті болуы маңызды. Сондықтан тұтынатын тағамның құрамында ет,
сиырдың бауыры, картоп, нан, сүт, банан, йогурт, құмық,
алма, балық, жаңа көкөністер мен жемістер, грек жаңғағы
болуы қажет;
Есте сақтауды дамытуға өлең шумақтарын, телефон
нөмірлерді жаттау да өте пайдалы;

рухани байлық пен мұраны меңгере алмай, ғылымның, тарихтың, өнердің, барлық

мәдениет атаулының ешбір өсіп-даму прогресі болмас еді.

сақтау қабілеті
Сезу арқылы есте сақтау қабілеті

және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ойлау – бұл ерекше дәл,терең

толық жалпы және жанама түрді шындықты бейнелеуге негізінен біздің түйсінуіміз бен қабылдауымызға мүмкін болмайтын заттар мен құбылыстардың арасындағы мәнді байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге бағытталған сананың қызметі.

Ойлау-дербес процесс. Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі ,танымдық құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни психология детерменизм принципіне сүйене отырып, ойлаудың мәнін зерттейді,әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.

түрі деп психологияда алғашқы жария еткен Вюрцбургтық ғылыми мектеп болды.

Бұл бағытта өз тұжырымдарын экспериментальды дәлелдеуге ұмтылған ХХ ғасырдың басындағы неміс психологтары болды.

– бұл заттар мен құбылыстардың жалпы және маңызды қасиеттерін бейнелейтін

ойлаудың түрі. Ұғым бір-бірімен байланысты зат туралы түсніктерден –оның қасиеттері,жағдайлары,байланыстарыжәне қатынастарынан тұрады. Әрбір зат,әртүрлі көптеген қасиеттерді,белгілерді иеленеді. Түсініктердің жиынтығы ұғымды ашып көрсетеді және осы ұғымның мазмұнын құрайды.неғұрлым заттың маңызды белгіліері осы түсініктерде байқалса, соғұрлым мазмұны жағынан ұғым терең болады. Екі түрлі ұғымның түрі кездеседі: заттық немесе нақтылы және дерексіз.
Заттың нақтылы ұғымы дегеніміз- заттарға тұтас түрде қарау. Мысалы: адам,өсімдік,жануар т.б.
Дерексіз немесе абстрактылы ұғым дегеніміз-ұғымдардың заттар мен құбылыстарға тұтас түрде қарамай, тек жеке қасиеттерге,сапаларға және жағдайларға қатысты. Мысалы:адамгершілік туралы ұғым, ақша туралы ұғым т.б.

бір немесе бірнеше белгілі пікірлерден жаңа пікір туады. Ой қорытындысы

үшке бөлінеді: индукция, дедукция және ұқсастық (аналогия)

Индукция дегеніміз- бірнеше жалқы немесе жеке пікірлерден бір жалпы пікір жасау.
Дедукция- бұл жалпы пікірлерден, деректерден жеке пікірлерге,деректерге көшудің жалпы заңдылықтар мен ережелерді білу негізінде жекелеген деректер мен құбылыстарды пайымдаудың тәсілі.
Аналогия-ұқсастық бойынша ой қорытындыларын жасау

сананың пікірлер мен және ұғымдармен жеткілікті болу дәрежесін айтамыз. Адамда

неғұрлым ой көп болса және неғұрлым әртүрлі болса, соғұрлым оың ойлауы мазмұнды және бай келеді. Бірақ ойлаудың мазмұндылығы тек бар ойлаудың сапалық жағымен ғана сипатталып қоймацды, сонымен қатар осы ойлауда бейнеленеді. Сондықтан да ойдың мазмұндылығына тек байлығы емес, сонымен қатар оның тереңдігі жатады.
Ойлаудың тереңдігі- ойлауда ерекше маңызды қасиеттер мен салалар, ерекше маңызды байланыстар мен қатынастар бейнеленеді. Ойлаудың мазмұндылығы байлығы, ал тереңдігі адамның іс-әрекетімен, оның білімімен тәжірибесімен, қиялының даму дәрежесімен айқындалады.
Ойлаудың дербестігі- адамның өзіне жаңа міндеттерді қоя білуі, басқа адамдарың көмегінсіз бұл міндеттерді өзінің айрықша әдістерімен шеше білуі. Ойлаудың дербестігі ойдың белсенділігіне , икемділігіне , жеке сын тұрғысынан қарауында.

іздену мен міндеттерді шешу үшін жолдар мен тәсілдерді табуға талпынуында

аңғарылады.
Ойдың икемділігі- міндеттерді шешуде алынған біржақты ескірген тәсілдерден еркін болу ептілігінде, міндеттерді шешудің жаңа тәсілдерін тез ұйымдастыру немесе таңдауында байқалады.
Сын тұрғысынан ойлау- ақиқат және жалға ретінде басқаның немесе өзінің ойларын тексеру мен бағалау қабілеттілігінде аңғарылады. Сын тұрғысынан ойлауды айтылған ойлардың практикалық өмірлік құндылығын тексеру ептілігінде аңғарамыз. Сыни ойлау- бұл өзінің және басқаның ойларына өте қатаң қарау.
Ойдың ұшқырлығы- қойылған сұраққа түпкілікті жауаптың қаншалықты уақыттың ішінде алынғандығымен анықталады. Яғни, бұл уақыт қарапайым ойлау үрдісінде біршама қысқа болады, ал күрделі ойлау үрдістерінде ұзақтау болады. Кейбір адамдарда күрделі ой тәсілдері өте тез іске асады. Бұл адамдар тапқыр , ойдың ұшқырлығымен ерекшеленеді.

асқанымен, негізінен, адамның психикалық қабілетіне, қоғамдағы пікір алмасу тәжірибесіне сүйенеді. Сөйлеу процесі айтылатын

пікірдің мазмұнына, пікір айтудың жағдайына сай түрліше құрылады.

өзінен-өзі, күбірлеп айтып шығуы.

мәтін арқылы жанама болады. Жазба сөйлеудің, ауызшаға қарағанда, мазмұны жинақты

келеді. Сөйлеудің жазба түрі жазба белгілер (таңбалар) негізінде орындалады. Қазіргі кездегі көп тілдердің дыбыстары әріптермен өрнектеледі. 

адамның тілдік әрекеттерінің күрделі байланысынан құралатын процесс.
Ауызша – біреудің

дыбыстауынан құлағымызға жеткен сөз (сөйлеу). Ауызша сөйлеуде кеңістік және уақытқа байланысты біраз шектеулер болады. Әдетте, әңгімелесушілер бірін бірі көріп тұрады немесе дауыс жететіндей алшақтықта болуы мүмкін. Осы жағдайларға орай сөйлеудің сипаты өзгеріске түседі.
Ауызша сөйлеу - диалогтық және монологтық түрде болады.

көп дайындықты талап етеді. Әдетте бұл кең көлемді, күні бұрын

ой желісіне салынып, қорытылған баян (мысалы, баяндама, шығып сөйлеулер, дәрісбаяндар (лекция) ж.т.б.).

құрылымы толық болмауымен ерекшеленеді.

жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс.

Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға түседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші рөл атқарады. 

көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп берген И. П. Павлов болды. Ұйқы

кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді, кейбір бөлімдері қозу жағдайында болып жүмыс істей береді. Мидың мүндай бөліктерін «күзетші пункт» деп атайды. Осы «күзетші пункттердең біздің бүрын қабылдаған, көрген, естіген, қолға үстап, дәмін татқан заттарымыздың бейнелері мида қайтадан «тіріледі». Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың жасалатыны белгілі. Өйткені бүл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы байланыс әлсірейді, мүнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді. Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге үшырайтындықтан, адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік сигналдардың әсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағдай жасайды да, соның нәтижесінде түске қайдағы «кереметтер» кіреді. И. М. Сеченов осындай түстерді «болған әсерлердің болып көрмеген қиысулары» деп сипаттаған. Түсте реалдық образдар мен нәрселердің фантастикалық түрде қосылуынан ғажайып образдар жасалады.

өз қалауымызша жаңа образдар жасау. Мүның творчестволық қиялдан ерекшелігі мынада:

арман өзіміздің тілеген келешекке бағытталған қиял процесі. Арман творчестволық әрекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қиялдың бірінші дайындық сатысы. Арманды бағалауда оның әрекетке қандай қатынасы бар екендігі қатты ескерілуі қажет. Орыстың белгілі демократ, публицисі Д. И. Писарев (1840-1868) шындық пен оптимизмге толы арман туралы көп толғанған адам, оның «арманның іске талпындыратын пайдасы» туралы пікірі жастар үшін ерекше маңызды. Өйткені адам әрекет етудің орнына бос қиялға сүңгісе, бүл келешектің қиялы болмай, бос лағу, қүрғақ қиял болар еді.

Әрбір адамға алдындағы жарқын болашағына байланысты армандай білу қажет. Мақсатқа сай дүрыс армандай алу адамға зор қуат беріп, іске талпындырады. Сондықтан да халық: «Арманы жоқ жігітің дәрмені жоқ» деп өте тауып айтқан.

белгілері мен қасиеттерін бөлшектеп алып соларды біріктіруден тұрады, қазақша “желімдеу”

деген мағынаны білдіреді.

көрсетілуін айтады. Қазақша “күшейту” деген мағынаны білдіреді.

ұмыту және ұқсастықтарын айқындау

қасиеттерінің бірі — өзін қоршаған ортаны танып – білуге деген

ерекше ұмтылыс. Адам айналасындағы әлеуметтік дүниені, табиғи әлемді танып білу барысында олардың ішкі құпиясына үнілнді, қасиеттерін анықтайды, даму заңдылықтарын біледі, өзінің орнын, басқа адамдармен қарым – қатынасын белгілейді.
Басқаша айтқанда, таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді, ол туралы білім кеңейіп, тереңдей түседі; адамның заттар мен құбылыстар туралы жалпы мәлімет ңшкі мәнге қарай ұмтылып, жүйелі, шынайы білімге айналады. Ендеше, танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы деп есептеуге болады.
Біз бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстардың образына сүйене отырып,еш уақытта көрмеген нәрселерді де санамызда бейнелей аламыз.Бұл қиял процесінің жемісі болып табылады.

2012.
3. Жақыпов С.М. Жалпы психологияға кіріспе. – Алматы, 2013.
4.Қазақ

энциклопедияы - 7 том
5. Жарықбаев А. «Жалпы психология», А. 2014