Тақырып 9. Кәсіпкерлердің экономикалық серіктестермен шарттық қатынастары 1

Мәмілелер сипаты және олардың түрлері. Мәмілелердің жарамсыздығы
2. Келісімдердің мәні. Шарт

түрлері
3. Тараптардың келісімі бойынша келісімшарттардың түрлері
4. Шарттар жасасу. Шарттарды өзгерту және тоқтату

Мәмілелер азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтар мен міндет-терді орнатуға, өзгертуге

немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттерін деп айтады (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, 147-бап, 4-тарау).
Мәмілелер біржақты және екі немесе көп жақты (келісімдер) болуы мүмкін.
Мәміле бір жақты деп оны жасау үшін заңнамаға сәйкес немесе тараптардың келісімі бойынша бір тараптың еркін білдіру қажет және жеткілікті мәміле саналады.
Келісім-шарт жасасу үшін екі тараптың (екіжақты мәміле) немесе үш және одан да көп тараптардың (көпжақты мәміле) келісілген ерік-жігерін білдіру қажет.
Бір жақты мәміле оны жасаған тұлға үшін міндеттемелер туғызады. Ол басқа тұлғалар үшін заңнамалық актілерде немесе осы адамдармен келісімде белгілен-ген жағдайларда ғана міндеттемелер жасай алады.
Егер тараптар құқықтар мен міндеттердің пайда болуына ол жасалатын немесе жасалмайтын жағдайға байланысты болса, мәміле кідірткелі жағдайда жасалды деп саналады .
Егер тараптар құқықтар мен міндеттемелердің тоқтатылуын ол жасалатын не-месе жасалмайтын жағдайға байланысты болса, мәміле болдырмау түрде жасалды деп саналады .

нотариалды).
Жазбаша (қарапайым немесе нотариалдық) немесе өзге нақты нысаны

заңмен немесе тараптардың келісімі бойынша белгіленбеген мәміле ауызша жасалуы мүмкін, атап айтқанда олар орындағаннан кейін жасалатын барлық мәміле-лер. Мұндай мәміле, егер адамның мінез-құлқы оның транзакцияны аяқтау ниетін білдірсе де, аяқталған болып саналады.
Егер заңнамада өзгеше көзделмесе, жетонды, билетті немесе басқа жалпы қа-былданған растау белгісін беру арқылы расталған мәміле ауызша жасалған деп танылады.
Жазбаша түрде келесі мәмілелер жасалуы керек:
1) егер заңмен немесе іскери әдет-ғұрыптардан туындайтын мәмілелердің жекелеген түрлерінде өзгеше көзделмесе, олар аяқталғаннан кейін жасалған мәмілелерді қоспағанда, кәсіпкерлік қызмет процесінде жүзеге асырылатындар;
2) жүздеген айлық есептік көрсеткіштің сомасына, олар аяқталғаннан кейін жасалатын мәмілелерді қоспағанда;
3) заңда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де жағдайларда.
Жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюы керек, егер іскерлік әдет-ғұрыптан өзгеше болмаса.
Мәміле жасау кезінде қолдың факсимильді көшірмесін, электрондық цифрлық қолтаңбаны пайдалануға рұқсат етіледі.

әрқайсысына өзі қол қойған тарап қол қояды.
Егер заңдарда

немесе тараптардың келісімінде өзгеше белгіленбесе, хаттар, же-делхаттар, телефон хабарламалары, телетайп хабарламалар, факстар, электрон-дық құжаттар, электрондық хабарламалар немесе тақырыптар мен олардың ерік-жігерінің мазмұнын анықтайтын өзге де құжаттармен алмасу жазбаша мәмілеге тең болады.
Егер азамат физикалық мүгедектікке, ауруға немесе сауатсыздыққа байланысты жеке қол қоя алмаса, онда оның өтініші бойынша басқа азамат келісімге қол қоя алады. Соңғысының қолын нотариус немесе осындай нотариаттық іс-әрекетті жасауға уәкілеттік берілген өзге де лауазымды адам мәміле жасаған тұлғаның оған жеке қол қоя алмайтын себептерін көрсете отырып куәландырады.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені жасаған тарап екінші тараптан оның жасалғанын растайтын құжатты талап етуге құқылы. Дәл осындай құқық, олар аяқталғаннан кейін жасалған мәмілелерді қоспағанда, ауызша кәсіпкерлік мәміле жасаған тарапқа да ие.
ҚР заңдарында немесе тараптардың келісімі бойынша белгіленген жағдайларда жазбаша мәмілелер олар нотариалды куәландырылғаннан кейін жасалған болып саналады.
Нотариат куәландыратын талапты сақтамау салдармен мәміленің жарамсызды-ғына әкеледі

актілерде белгі-ленген негіздер бойынша, оны соттың тануы негізінде (даулы мәміле)

немесе осындай тануға қарамастан (жарамсыз мәміле) заңнамалық актілерде анық көрсетілген негіздер бойынша жарамсыз болып табылады.
Егер заң актілерінде оның жарамсыздығы көзделмесе, мәміле даулы болып табылады.
Мәміленің жарамсыздығы туралы дау туындаған кезде оның жарамсыздығын сот белгілейді.
Мәміленің нысаны, мазмұны мен қатысушыларына қойылатын талаптар бұзылған, сондай-ақ ҚР Азаматтық кодексінде немесе өзге де заңнамалық акті-лерде белгіленген негіздер бойынша олардың бостандығы үшін мәміле жарамсыз деп танылады. Мәмілені жарамсыз деп тану туралы талапты мүдделі тұлғалар, тиісті мемлекеттік орган немесе прокурор ұсына алады.
Жарамсыз мәміле оның жарамсыздығымен байланысты жағдайларды қоспаған-да, құқықтық салдарға әкеп соқпайды және егер ҚР Азаматтық кодексінде, ҚР заңнамалық актілерінде өзгеше көзделмесе немесе мәміленің мәні мен мазмұнынан туындамаса, жасалған кезден бастап жарамсыз болып табылады.
Егер мәміле жарамсыз болса, тараптардың әрқайсысы мәміле бойынша алын-ғанның бәрін қайтаруға міндетті, ал заттай нысанда қайтару мүмкін болмаса (соның ішінде егер алынған мүлік, орындалған жұмыс немесе көрсетілген қызмет көрсетілген кезде көрсетілген болса), қайтарылатын мүліктің құнын, мү-

өзге де заңнамалық актілерінде өзге де салдарлар көзделмесе, орындалған жұмыстар

немесе қызметтер ақшамен көрсетіледі.
Сот мәміленің жарамсыздығына әкеп соққан әрекеттерді жасағаны үшін кінәлі тараптан екінші тараптың пайдасына, мәмілені жарамсыз деп танумен байланыс-ты шеккен залалды өндіріп алуы мүмкін.
Мазмұны заң талаптарына сәйкес келмейтін мәміле, сондай-ақ заңдылық қағи-даттарына айқын қайшы келетін мақсатпен жасалған мәміле даулы болып табы-лады және сот жарамсыз деп танылуы мүмкін, егер ҚР Азаматтық кодексінде және ҚР өзге де заң актілерінде өзгеше белгіленбесе.
Қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталған, заңсыздығы сот үкімімен (қаулысы-мен) жасалған мәміле жарамсыз болып табылады.
ҚР заңнамасының, заңды тұлғаның жарғысының немесе оның органдарының құзыретін бұзатын мәмілені қасақана жасаған адам, егер мұндай талап өзімшіл-дік себептермен немесе жауапкершіліктен жалтару ниетімен туындаса, мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы емес.

келесі түрлерін белгілейді:
- жария (көпшілік);
- алдын-ала;

- қосылу;
- үшінші тарап пайдасына келісім.
Келісімшарттардың мазмұнына қарай олар бөлінеді:
- тәуелсіз;
- аралас.
Жария келісім-шарт - бұл коммерциялық ұйыммен жасалған және тауарларды сату, жұмыстарды орындау немесе қызметтерді ұсыну бойынша міндеттемелерді белгілейтін келісімшарт, мұндай ұйым өз қызметінің сипаты бойынша онымен байланысқан кез-келген адамға қатысты (бөлшек сауда, қоғамдық көлікпен тасымалдау, байланыс қызметтері, энергиямен жабдықтау, медициналық, қонақ үй қызметтері және т.б.).
Келісім алдын-ала деп танылады, егер оған сәйкес тараптар болашақта мүлікті беру, жұмыстарды орындау немесе қызметтер көрсету туралы келісім жасауға міндетті, яғни. жасасуға негізгі келісімге алдын ала келісім-шарт-номикасы көзделген шарттарда. Алдын-ала келісім-шартта объектіні ашуға мүмкіндік беретін жағдайлар, сондай-ақ негізгі шарттың басқа да маңызды шарттары болуы керек.

шартта мұндай мерзім анықталмаса, негізгі келісім алдын-ала келісім жасалған күннен бастап

бір жыл ішінде жасала-ды. Егер келісімшарт жасасқан тарап негізгі келісім-шарт жасасудан жалтарса, екінші тарап сотқа жүгініп, негізгі келісім-шарт жасасуға мәжбүр ету туралы өтінішпен жүгінуге және екінші тараптан өтемақы талап етуге құқылы.
Алдын-ала келісім-шарт негізгі келісім-шарт үшін белгіленген нысанда, ал егер негізгі келісім-шарт нысаны белгіленбесе, жазбаша түрде жасалады. Шарт нысаны туралы ережелерді сақтамау оның жарамсыздығына әкеледі.
Қосылу туралы келісім - бұл шарттарды тараптардың бірі анықтайды және оны екінші тарап тек келісілген келісім шартқа толығымен қосылу арқылы ғана қабылдай алады.
Үшінші жақтың пайдасына жасалған келісім тараптардың борышкер орын-дауды кредиторға емес, келісімде заңдастырылған үшінші тарапқа борышкерден өз пайдасына орындауын талап етуге құқығы бар екенін анықтайтын келісімді мойындайды.
Мазмұны бойынша келісімшарттар тәуелсіз және аралас болып бөлінеді. Егер тараптар заңда қарастырылған әртүрлі келісімшарттардың элементтерін қамтитын келісім жасаса, онда мұндай келісім аралас болады.
Ажырата өтеулі және өтеусіз шарттарын айырады.

басқа қарсы көрсеті-лім алуға өтеул ікелісім болып табылады .
Өтеусіз бір

тарап төлем немесе басқа да кездесулерды алмай алдын ала орнатылған кез келген басқа тарапқа келіседі, ол бойынша келісім-шарт болып табылады.
Тараптардың келісім-шарттар жасасу мерзімі бойынша нақты және консенсу-алдық келісімдерді ажыратады. Келісім-шарттардың белгілі бір түрлері олардың нысанына байланысты нақты және консенсуалды болуы мүмкін.

3. Тараптардың келісімі бойынша келісімшарттардың түрлері
Келісімшарт тараптарының келісімі бойынша келісімшарттардың келесі түрле-рі анықталады:
- сатып алу-сату;  - рента;
- бөлшектеп сатып алу-сату;  - жалға алу/беру;
- тауарларды жеткізу;  - ғимараттар мен құрылыстарды жалға алу/беру;
- келісімшарт жасасу;  - көлік құралдарын жалдау;
- сыйға тарту;  - кәсіпорындарды жалға беру;
- жылжымайтын мүлікті сату;  - қаржылық жалдау;
- кәсіпорынды сату;  - өтеусіз пайдалану;
- айырбас;  - мердігерлік;

қамтамасыз ету;
- несие шарты; 

- зерттеу жұмыстарын орындау;
- қарыздық;  - жүктерді тасымалдау және жалға беру;
- банктік шот;  - көлік экспедициясы;
- банк салымы;  - сақтандыру;
- сақтау;  - тапсырма;
- қойма сақтауы;  - комиссиялар және т.б.
- тәжірибелік-конструкторлық және технологиялық жұмыстар;
Келісімшарттардың атауп беруі олардың шаруашалық (кәсіпкерлік) қызметтің барлық түрлері мен типтеріне делдал болатындығын көрсетеді.
Кәсіпорындар (кәсіпкерлер) қызмет түріне қарамастан жасасқан шарттардың түрлері, ең алдымен, келісімшарттар:
- банктік шот;
- несие;
- сақтандыру.
Сатып алу-сату шарты, ол тараптар арасындағы келісім, оған сәйкес тарап (сатушы) затты (өнімді) екінші тарапқа (сатып алушыға) беруге міндеттенеді, ал сатып алушы осы өнімді қабылдауға және белгілі бір мөлшерде ақша (баға) төлеуге міндеттенеді).

- жылжымайтын мүлікті сату;
- тауарларды жеткізу;  - кәсіпорынды сату;
- келісімшарт жасасу;  - электрқуатпен қамтамасыз ету.
- мемлекет мұқтажы үшін тауарлар жеткізу;
Сатып алу-сату шартында тауарларға ақы төлеудің келесі нысандары көзделуі мүмкін: сатушы тауарды сатып алушыға бергенге дейін, сатушы тауарды сатып алушыға бергеннен кейін, несие бойынша сату, бөліп-бөліп төлеу.
Бөлшек сатып алу-сату шарты - бұл, оған сәйкес бөлшек саудада тауарларды сату бойынша кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын сатушы жеке, отбасылық, үйге немесе кәсіпкерлік қызметке байланысты емес басқа пайдалануға арналған тауарларды сатып алушыға беруге міндетті туралы келісімшарт.
Жеткізу туралы келісім-шарт - оған сәйкес кәсіпкерлік қызметті жүзеге асы-ратын жеткізуші-сатушы өзі өндірген немесе сатып алған тауарларды сатып алу-шыға белгіленген мерзімде немесе кәсіпкерлік қызметте пайдалану үшін мерзім-де немесе жеке тұлғамен байланысты емес басқа мақсаттарда беруге міндетті. отбасы, үй немесе осыған ұқсас басқа мақсаттарда қолдануға болады. Жеткізу шарты жазбаша түрде жасалады.
Мердігерлік шарты - бұл тараптардың келісімі, оған сәйкес бір тарап (мерді-гер) екінші тараптың (тапсырыс берушінің) нұсқауы бойынша белгілі бір жұмыс-ты орындауға және оның нәтижесін тапсырыс берушіге беруге міндеттенеді, ал

Қарыз шарты - бұл келісімшарт, оған сәйкес бір тарап (несие

беруші) екінші тарапқа (қарыз алушыға) ақша немесе жалпы сипаттамамен анықталған басқа заттарды аударады, ал қарыз алушы несие берушіге сол ақшаны (қарыз сомасын) немесе алынған тең соманы қайтаруға келіседі. оларға бірдей және сапалы заттар.
Сақтандыру шарты - бұл сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы келісім, оның негізінде сақтандырушы сақтанушыға немесе сақтандыру пайдасына сақ-тандыру шарты жасалған басқа тұлғаға сақтандыру төлемін жүзеге асыруға келі-седі, ал сақтандырушы сақтандыру сыйлықақыларын белгіленген мерзімде тө-леуге келіседі.
Сақтандыру шарттардың түрлері:
- мүлікті сақтандыру шарты;
- зиян келтірген үшін жауапкершілікті сақтандыру шарты;
- келісімшарт бойынша жауапкершілікті сақтандыру шарты;
- кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру шарты;
- жеке сақтандыру шарты.
Сақтандыру шарты жасалған жағдайда сақтандырушы міндетті:
- сақтанушыны сақтандыру ережелерімен таныстыру;
- полис ұстаушы сақтандыру жағдайының қаупін және сақтандырылған мүлік-

сақтандырылған мүліктің нақты құны өскен жағдайда, осы жағдайлар-ды ескере отырып,

сақтандырушының өтініші бойынша сақтандыру шартын қай-та жасасу;
- сақтандыру жағдайы туындаған жағдайда келісімшартта немесе заңда белгі-ленген мерзімде сақтандыру төлемін жүзеге асыруға;
- егер заңда өзгеше көзделмесе, сақтанушы туралы және оның мүліктік жағдайы туралы ақпаратты жарияламауға.
Са0танрдырушы міндетті :
- сақтандыру сыйлықақыларын уақтылы төлеуге;
- сақтандыру шартын жасасқан кезде сақтандырушыға сақтандыру тәуекелін бағалауға байланысты барлық белгілі жағдайлар туралы хабарлау;
- сақтандыру жағдайында сақтандырылған мүліктің зақымдануын болдырмау және азайту үшін қажетті шараларды қабылдауға және сақтандыру жағдайының басталуы туралы шартта белгіленген мерзімде хабарлауға.
Шартта сақтанушының басқа да міндеттемелері көзделуі мүмкін.
Сақтандыру шарты, егер шартта өзгеше көзделмесе, сақтандырушы сақтандыру сый-ақысын немесе оның алғашқы жарнасын төлегеннен кейін күшіне енеді.

қолданылу мерзімі аяқталған; сақтандырушының шарт бойынша сақта-нушылар алдындағы міндеттемелерін толық көлемде

орындауы;
- сақтандырушы сақтандыру сый-ақысын шартта көрсетілген мерзімде төлеме-генде;
- егер өзгеше көзделмесе, заңды тұлға болып табылатын сақтандырушыны та-рату немесе жеке тұлға болып табылатын сақтандырушының қайтыс болуы;
- заңнамалық актілерде белгіленген тәртіппен сақтандырушыны тарату;
- соттың сақтандыру шартын жарамсыз деп тану туралы шешім қабылдауы;
- заң актілерінде көзделген өзге де жағдайларда.
Несие шарты - бұл келісім бойынша банк немесе басқа несие мекемесі (несие беруші) шартта қарастырылған мөлшерде және шарттарда қарыз алушыға ақша (несие) беруге міндеттенеді, ал қарыз алушы алынған соманы қайтаруға және ол бойынша сыйақы төлеуге міндеттенеді. Қарыз туралы келісім жазбаша түрде жасалуы керек.

бір тарапқа оферта-ұсыныстың екінші жағын келісім-шарт жасасуға жіберу және екінші

тараптың акцепт - осы ұсынысты қабылдау арқылы жасалады.
Оферта - бұл бір немесе бірнеше нақты адамдарға арналған ұсыныс, бұл ұсы-нысты жасаған тұлғаның өзін осы ұсынысты қабылдайтын адресатпен келісім-шарт жасасуға ниет білдіретіні айқын.
Азаматтық құқық келісімшарттардың келесі түрлерін белгілейді:
- көпшілік;  - алдын-ала;
- қосылу;  - үшінші тарап пайдасына келісім.
Акцепт - бұл оферта жіберілген адамның (коммерциялық ұйымның, жеке кә-сіпкердің) оны қабылдау туралы жауабы. Акцепт толық және сөзсіз болуы керек, керек. Оферта ауызша мерзімі көрсетілмей жасалса келісім-шарт жасалған болып саналады, егер басқа тарап оған акцепт туралы бірден жариялайтын болса.
Егер оныың мазмұнында өзгеше көзделмесе, келісім шарт саудалар тәсілі-мен жасалуы мүмкін. Келісім-шарт аукцион немесе тендер түрінде өткізілетін сатылымдар ұтып алған адаммен жасалады. Аукциондар мен тендерлер ашық немесе жабық түрде өткізілуі мүмкін.
Тараптардың бірінің өтініші бойынша келісім шарт сот шешімімен өзгертілуі немесе бұзылуы мүмкін:
1) басқа тараптың келісімшартты елеулі бұзған жағдайда;

шартта көзделген өзге жағдайларда.
Тараптардың бірінің келісімді бұзуы маңызды деп саналады,

бұл екінші тарап-қа залал келтіреді, оны негізінен оны келісім жасасу кезіндегі сенімге ие болу құқығынан айырады. Шартты толық немесе ішінара орындаудан біржақты бас тартқан жағдайда, егер мұндай бас тарту заңмен немесе тараптардың келісімі бойынша рұқсат етілген болса, шарт бұзылған немесе сәйкесінше өзгертілген болып саналады.
Сот мүдделі тұлғаның өтініші бойынша келісімшартқа біруақытты бар жағ-дайлар болған кезде өзгертілуі мүмкін :
- келісімшарт жасасу кезінде тараптар жағдайдың мұндай өзгеруі болмайтын-дығын негізге алды;
- жағдайлардың өзгеруі мүдделі тарап олар туындағаннан кейін оны жеңе ал-майтын себептермен шарттың сипаты мен айналым шарттары бойынша талап етілген қамқорлық пен қалау дәрежесімен байланысты болса;
- шарттың талаптарын өзгертпестен орындау келісімшартқа сәйкес тараптардың мүліктік мүдделерінің арақатынасын бұзады және мүдделі тарапқа осындай келісім-шарт жасасу кезінде сенім артуға болатын құқығынан айрылуға әкеледі;
- іскери айналым кедендік шартынан немесе шарттың мән-жайы жағдайлардың өзгеру қаупін мүдделі тарап көтеретіндігіне байланысты болмаса.

қандай?
2. Мәмілелердің жарамсыздық белгілері қандай?
3. Шаруашылық

келісімшарттардың сипаты мен түрлері қандай?
4. Тараптардың келісімінің мәні қандай келісімшарттар болып табылады?
5. Сату-жеткізу келісім-шарттары дегеніміз не?
6. Шаруашылық мәмілелерін жасау тәртібі қандай?
7. Шарттарды өзгерту және бұзу қалай жүзеге асырылады?