XIX ғасырдың II жартысындағы қазақ әдеби тілі

мәдени өміріндегі өзгерістер
2.     XIX ғасырдың II жартысында қазақ әдеби

тілінің сипатын танытатын үлгілер
XIX ғасырдың II жартысында қазақ поэзиясы тілінің одан әрі дамуы
4.     Көркем әдебиеттің «қисса» жанры, оның тілі

XIX ғасырдың II жартысындағы қазақ әдеби тілі

Дәрістің міндеті:
Осы кезеңнің әдеби тілін танытатын тілдік деректерге талдау

жасау; Жыраулық, ақындық дәстүрдегі сөз саптау тәсілдерін ажырата көрсету; Ресми қағаздар стилін танытатын материалдар тілімен таныстыру.

дамыды;
Отырықшылық басталды;
Жергілікті қазақ балалары үшін орыс тілінде бір кластық

(4 жылдық), екі кластық (6 жылдық) мектептер ашылды;
Азаматтық оқу мен қатар мұсылманша оқу да дамыды;.
Қазақ тілінде тұңғыш баспасөз органдары пайда бола бастады

Қазақ даласындағы саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістер

Орынбор қалаларында шыға бастады.
Қазақ тілінде шыққан алғашқы баспа кітаптардың

бірі саналатын «Сейфулмәлік» дастаны араб графикасымен 1807 жылы жарық көрді.
Баспа өнері ХІХ ғ. Қазан, Петербург, Уфа, Орынбор, Омбы, Ташкент  қалаларында, ХХ ғасырдың басында Астрахань, Верный, Кереку, Семей т.б. қалаларында қарқынды дамыды
Қазақ ауыз әдебиетінің туындылары – қиссалар, эпостық, лирикалық жырлар, айтыстар, діни дастандар мен аңыз-ертегілер Қазан қаласындағы Б.Домбровский, М.Чирков, Ш.Хусаинов, И.Харитоновтардың және т.б. жеке баспаханаларында басылды.

келді;
Араб, парсы, шағатай, орыс тілдерінен аударылып, ауызша да, жазбаша да

тараған аударма әдебиет дүниеге келді.

шығармалары, Абай, Ыбырайдың әдеби, педагогикалық, философиялық шығармалары, Ыбырайдың оқулық-хрестоматиясы, Абайдың

«Қара сөздері», екі тілдік сөздіктер, көпшілік қолды кітапшалар, миссионерлік діни әдебиет үлгілерінің тілі

діни тақырыптағы кейбір қиссалар,
ислам дінін уағыздайтын аудармалар,
ресми кеңсе қағаздары, эпистолярлық үлгілердің тілі

1) қазақтың ауызша тараған байырғы төл әдеби тілі мен ұлттық әдеби тіліне негізделген үлгілер:

2) қазақтың ескі жазба дәстүрінде, яғни сол кезеңде қазақ топырағында «кітаби» деп аталған тілдік үлгіде жазылған шығармалар:

одан бергі Сүйінбай, Шөже, Кемпірбай, Бала Ораз, Сары, Біржан, Жаяу

Мұса, Ақтан, Нұрым т.б.

Ыбырай, Шәңгерей, Әубәкір, Ақан, Ақылбай, Мағауия т.б. ақындар

Байырғы жыршылық, жыраулық дәстүрді ілгері дамытқан ақын-жыраулар:

Жыраулық-ақындықтың ауызша дәстүрін жазба поэзияға жалғастырушылар

(араб-парсы) әдебиетіндегі сюжеттерге құрылған оқиғалы поэтикалық шығармалар аталса, кейін бұл

термин баспа бетін көрген, өлеңмен жазылған шығармалардың бәріне телінген...”
Р.Сыздық: “қисса атаулы әдебиет жанрына араб, парсы, үнді және өзге түркі тілдеріндегі, оның ішінде шағатай тіліндегі жазба әдеби мұралардың сюжетіне құрылып, жырланған, оқиғалы, көлемді дастан-жырларды жатқызу керек... ”

“Қисса” туралы пікірлер

жарияланған үлгілерден алынған;
Грамматикалық тұлға-тәсілдерінде шағатайлық элементтер бар;
Жазуға түскен дүниелер.
“Қиссаның” өзге

жанрлардан ерекшелігі

тілінің әсері күшті қиссалар: “Зарқұм”, “Жұм-Жұма”, “Сал-сал”, “Кербаланың шөлінде” т.б.
Мазмұны

жағынан шығыстық сюжетке құрылған, идеясы адамгершілік, махаббат, ерлікті жырлайтын, лексикасы негізінен қазақ сөздерінен тұратын, бірақ грамматикасы мен орфографиясында түркі әдеби тіліне тән дәстүр кездесетін шығармалар: “Таһир-Зухра”, “Жүсіп-Зылиха”, “Қисса и Серғазы” т.б.
Халық ауыз әдебиеті мен қазақ жыраулары шығармалары: “Қисса и Алпамыс”, “Қисса и Шортанбай” т.б.

“Қиссаға” жатқызылатын шығармалар

құртқа (кемпір), біту (жазу), рауан болу (жүріп кету), тармар қылу

(талқан қылу), туғры иол (тура жол) т.б.
Грамматика: 1) есімдіктердің септелуі: аның, менім, аны, бенім, менге т.б.
2) Етістік тұлғалары: -мыш (айтмыш), -ғыл/гіл (айтқыл), -ың/ің (айтың), -ғай/гей (көргейлер);
3) айтадылар, айтадыдүр т.б.
4) бірлән, бірлә, илән, керексе, йоғса т.б.
Емле саласында: с/ш, ж/й, ш/ч, п/м алмасулары кездеседі. Тышқары, қаршылық, чақлы, асман, йолны т.б.

Қиссалардың тілдік ерекшеліктері

1993.
2.     Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері, А, Ғылым, 1989.
3.    

Өмірәлиев Қ. ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі, А,Ғылым, 1976.
4.    Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы: Ана тілі, 1996. 304б.
5. Әбілқасымов Б. XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. А., 1982.
6. Нұрдәулетова Б. ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы Маңғыстау ақын-жырауларының тілдік ерекшелігі, А, 2003.

Ұсынылатын әдебиеттер:

саяси-қоғамдық өзгерістер
XIX ғасырдың II жартысындағы қазақ әдеби тілін танытатын

нұсқалар
Осы кезеңдегі әдеби үлгілер тілі жағынан қалай жіктеледі?
Қазақтың ауызша тараған байырғы төл әдеби тіліне не жатады?
Қазақтың ескі жазба дәстүрінде жазылған шығырмалар
Осы кезеңдегі ақындар тіліне қандай ерекшеліктер тән?
Қиссалар деген не?
Қиссаға жатқызуға болатын шығарма түрлері туралы пікірлер
Қисалардың тілдік ерекшелігі
Қиссалардың қазақ әдеби тілі тарихындағы орны 

Пысықтау сұрақтары:

Орынбор қалаларында шыға бастады.
Қазақ тілінде шыққан алғашқы баспа кітаптардың

бірі саналатын «Сейфулмәлік» дастаны араб графикасымен 1807 жылы жарық көрді.
Баспа өнері ХІХ ғ. Қазан, Уфа, Орынбор, Омбы, Ташкент  қалаларында, ХХ ғасырдың басында Верный, Кереку, Семей т.б. қалаларында қарқынды дамыды
Қазақ ауыз әдебиетінің туындылары – қиссалар, эпостық, лирикалық жырлар, айтыстар, діни дастандар мен аңыз-ертегілер Қазан қаласындағы Б.Домбровский, М.Чирков, Ш.Хусаинов, И.Харитоновтардың және т.б. жеке баспаханаларында басылды.