АСТАНА МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ АҚ

А.Ж.

сатылары.
3. Макроэргиялық қосылыстар.

бөлiп шығару, физикалық-химиялық – сорбция, диффузия, биопотенциалдар, биохимиялық – заттардың

синтезделуi, ыдырауы, өздiгiнен-өзi құралуы сияқты т.б. әртүрлi, кейде қарама-қарсы процестердi бiрiктiредi.
Зат алмасу 3 кезеңнен тұрады:
Ас қорыту (тамақтану биохимиясы) .
Аралық алмасу (клетка iшiлiк зат алмасу) .
Бөлiп шығару (метаболизмнiң ең соңғы түзiлген заттары).

моносахаридтерге, майлардың май қышқылына және глицеринге дейiн ыдырауы.

қосымша компоненттерiне:
K, Na тұздары
микроэлементтер
дәрумендер т.б. жатады.

және алмасуға жатпайтын деп екi топқа бөлуге болады.

Алмасуға жататын тағамның түрiне организмде синтезделетiн заттар жатса, алмасуға жатпайтын түрiне организмде синтезделмейтiн түрлерi жатады. Мысалы: организмде майлар көмiрсулардан, көмiрсулар амин қышқылдарынан, ал кейбiр амин қышқылдары басқа амин қышқылдарынан синтезделе алады.
Алмасуға жатпайтын түрлеріне алмасуға жатпайтын амин қышқылдары, олардың қатарына валин, лейцин, и-лейцин, треонин, триптофан, метионин, фенилаланин, лизин, қанықпаған жоғары май қышқылдары т.б. жатады.

дәрумендердiң концентрациясы және олардың тәулiктiк қажеттiлiгi өте аз мөлшерде, бiрақ

осының өзi жеткiлiксiз болса организмде әртүрлi қауіпті өзгерiстер пайда бола бастайды.
Академик В.Э. Энгельгардтың айтуы бойынша “Дәрумендер өзiнiң организмде жүретiн процестерiне қатысуын, организмде бар болғандығынан емес, керiсiнше жоқтығымен көрсеттi”.

жүретiн барлық химиялық процестерден тұрады. Тiрi клеткада көптеген биохимиялық реакциялар

жүредi.
Метаболизм – көптеген мультиферменттiк жүйелердiң өзара тығыз байланысының арқасында iске асатын клетканың белгiлi бiр бағытқа бағытталған, аса мұқият ұйымдасқан белсендiлiгi.

түзiлетiн энергиямен қамтамасыз ету.
Тамақты кiшi молекулалы заттарға дейiн ыдыратып, оларды

басқа макромолекулаларды құрауға қолдануға дайындау.
Ақуыз, нуклеин қышқылдары, майлар, полисахаридтер т.б. осы сияқты макромолекулаларды, биополимерлердi олардың құрамды бөлiктерiнен жинау, құрастыру.
Клетканың арнаулы қызметi үшiн қажет биомолекулалардың синтезi мен ыдырауы (гормондар, медиаторлар, кофакторлар).

және бұл метаболиттiк жолдардың әрқайсысы өзiне тән қызмет атқарады. Оларды

екi топқа бөлуге болады:
1. Орталық метаболиттiк жолдар – макромолекулалардың ыдырауы мен синтезi үшiн ортақ жол болып табылады.
2. Айрықша метаболиттiк жолдар - әртүрлi макромолекулалардың және мономерлердiң, кофакторлардың синтезi мен ыдырауы үшiн түрлiше болып келедi.

1. Катаболизм.
2. Анаболизм.

ыдырауы. Мысалы, тамақпен түскен:
көмiрсу
май
ақуыз көптеген сатылы биохимиялық реакциялардың нәтижесiнде:

сүт қышқылы
су
СО2 және аммиак сияқты кіші молекулалық заттарға дейiн ыдырайды. Мұндай катаболиттiк процестер үлкен органикалық молекулаларда сақталған энергияның босауы арқылы жүредi.

ыдырауы кезiнде түзiлген жоғары энергиялы зат энергия қорына айналады. Мұндай

жоғары энергиялы қосылыстың қатарына аденозинтрифосфат жатады (АТФ). Ал, энергияның бiр қатары никотиноамидадениндинук-леотидфосфат коферментiнiң құрамында болатын сутегi атомдарында сақталады, яғни:
НАДФ+ (НАДФН · Н+)

көптеген амин қышқылдары үш карбон қышқылдарының циклiнен өтiп, тотығу нәтижесiнде

көмiр қышқыл газы (СО2) және (Н2О) су түзедi.

блоктардан” үлкен молекулалы заттар ақуыздар, полисахаридтер, липидтер т.б. түзіледi. Биосинтез

үшiн энергия қажет. Энергияның көзi ретiнде АТФ-тың АДФ-қа және фосфор қышқылына дейiн ыдырау реакциясы және НАДФН ∙ Н+ қолданылады.

болады:
1. Клетка

макромолекулалары өздерiнiң негiзгi құраушы бөлiмдерiне ыдырайды:
полисахаридтер → гексозалар мен пентозаларға; майлар → май қышқылдарына және глицеринге т.б; ақуыздар → амин қышқылдарына дейiн.
2. Катаболизмнiң бiрiншi сатысында түзiлген заттар онан әрi қарай ыдырайды, бұл ыдырау кезiнде түзiлетiн заттардың саны айтарлықтай көп емес:
Гексозалар
Пентозалар
Глицерин
Құрамында үш көміртегі атомы бар пирожүзім қышқылына дейін, ал пирожүзім қышқылы әрі қарай ацетил-КоА-ға дейін ыдырайды.
Май қышқылдары және көптеген амин қышқылдары ацетил – КоА-ға дейiн ыдырайды. Сонымен, катаболизмнiң 2-шi сатысының соңғы түзiлген заты, барлық органикалық заттарға ортақ ацетил – КоА болып табылады.

қатысады. Лимон қышқылдарының циклi – метаболизмнiң соңғы ортақ жолы, яғни

клеткалық “отынның” барлығы тотығып – көмiр қышқыл газына дейiн айналатын жол. Метаболизмнiң соңғы заттарына аммиак пен су да жатады.
Атап өту қажет, катаболизмнiң барлық жолдары, оның III-сатысы лимон қышқылдарының циклiнде түйiседi. Катаболизмнiң I-сатысында жүздеген, мыңдаған ақуыздар ыдырап, 20-ға жуық амин қышқылына айналса, II сатысында амин қышқылдары ацетил – КоА-ға және аммиакқа, ал III сатысында ацетил – КоА-ның ацетил тобы лимон қышқылдарының циклiнде әрi қарай тотығып, көмiр қышқыл газына және суға айналады екен. Сонымен, катаболизмнiң соңғы жолын көптеген өзiнiң салаларының арқасында кеңейе түскен өзенмен салыстыруға болады.

үш сатыдан тұрады. Мысал ретiнде ақуыздардың синтезiн алсақ:

I. α - кетоқышқылдарының немесе т.б. синтезге қажет заттардың түзiлуiнен басталады (лимон қыщқылдарының циклi).
II. α - кетоқышқылының аминделу реакциясына қатысып α- амин қышқылының түзiлуi.
III. Полипептидтiк тiзбектiң түзiлуi және әртүрлi ақуыздық молекулалардың түзiлуi.
Майлардың синтезi де осы сияқты жүредi, ацетил – КоА-дан май қышқылының, одан әрi майлардың түзiлуi.

Мысалы, Д – глюкозаның ыдырау реакциясы барлық тiрi ағза үшiн

бiрдей, бiрнеше сатылы түрде жүрiп отырады.
Анаболиттiк жолдар мен катаболиттiк жолдардың жүруiнiң бiр-бiрiнен ерекшелiктерi бар. Бауырда жүретiн глюкозаның пирожүзiм қышқылына дейiн ыдырау реакциясы және осы қышқылдан глюкозаның қайта түзiлу реакциясын қарастырайық.
Глюкоза → … →… → …→ .. → сүт қышқылы (барлығы 11 реакция)
Глюкозаның сүт қышқылына дейiн ыдырауы 11 реакциядан тұрады, ал оның сүт қышқылынан түзiлуi басқаша жүредi. Бұл реакциялардың 8-i ыдырау кезiндегi ферменттердiң қатысуымен жүрсе, үшеуi басқа ферменттердiң қатысуымен жүредi.

сәйкес келмейтiндiгiнiң өзiндiк себебi бар:
1. Энергиялық күйi.
2. Реакция

кезеңдерiнiң реттелуi.

құлатып жiберумен теңеуге болады, ал синтездi, керiсiнше осы тасты тау

басына шығарумен салыстыруға болады, алғашқы жағдайда бос энергия бөлiнедi, ал соңғысында энергия жұмсауға тура келедi. Сол тау басынан құлаған тасты, қайтадан сол жолмен таудың басына шығару мүмкiн бе( - мүмкiн емес. Оған қосымша энергия қажет, яғни басқаша ыңғайлы жолды табу қажет. Биосинтездiк реакциялар да сол сияқты, кейбiр кезеңдерде басқа жол таңдап, қосымша энергия жұмсауды қажет етедi.

де тежеудiң жолы бiр болса, онда катаболизмнiң тежелуi, анаболиттiк жолдардың

тежелуiне де әкеп соқтырады. Дегенмен, анаболизм мен катаболизмдi байланыстыратын ортақ кезең, карбон қышқылдарының циклi кезеңi. Бұл жолды метаболизмнiң амфиболиттiк жолы деп атайды.

сәйкес потенциалды энергияға ие болады. Мысалы, глюкозаның суға және көмiр

қышқыл газына дейiн ыдырауы 38 моль АТФ-тың түзiлуiне әкеп соқтырады.
АТФ түрiнде сақталған энергияның түрi:
1) биосинтездiк химиялық реакцияларға;
2) жиырылу және қозғалу қызметтерiн атқаруға;
3) мембраналар арқылы қоректiк заттарды тасымалдауға;
4) генетикалық ақпараттарды жеткiзуге, жүйкелік импульстерді жеткізуге жұмсалады.

концентрациясы (глюкоза, АҚ, май қышқылдары), синтез бен ыдырау процестерiнiң динамикалық

тепе-теңдiгi.