Білім берудегі макдональдизация қазіргі кезеңнің тенденциясы ретінде

САРЖАНОВА С. С

екі жолын тандап алды. АҚШ-та «капиталды техникаға жұмсау» жолы таңдап

алынса, яғни бұл техниканы, техникальқ  паркті  жаңарту,  басқаша айтсақ,  модернизация —  технологияны  жаңарту; ал  Жапония «капиталды адамға жұмсау» жолын ұстанды. Бұнда адамның шығармашылық жəне кəсіби қабілетін дамытуға зор көңіл бөлінді. Əрине, «қаржыны адамға салу» өзінің артықшылығын көрсетті. Оны бүгінгі жапон қоғамының дамуынан көруге болады.

педагогика мен антропософия сияқты бағыттар дамыды. Сол сияқты «табиғи тəрбие»

идеясының негізінде қалыптасқан бағыт «жаңа мектеп» деп аталды. «Жаңа мектеп» баланың өміріндегі отбасын, құндылықты жəне қызығушылық əлеміне үлкен мəн берді [3; 42]. Дегенмен бұл бағыттардың барлығы білім беру жүйесінде белгілі бір орын ала алмады. Батыс əлеуметтануында білім беру жүйе ретіндегі проблема XX ғасырдың ортасынан бастап кең етек ала бастады. Т.Парсонс, Е.Хоппер, Ф.Кумбс, М.Арчер, тағы басқалар білім берудің ішкі құрылымын, қоғам жүйесіндегі білімнің ролі жəне де тұтастық ретіндегі оның динамикасына өз еңбектерінде үлкен мəн берді. Ал, біздің елімізде білім беру жүйе ретіндегі проблемаға көпке дейін мəн берілмеді. XX ғасырдың 90-шы жылдарына дейін басқарушылар мен зерттеушілерді кеңестік білім беру жүйесі қанағаттандырған болатын. Міне, сондықтан білім беру жүйесіндегі теоретикалык ақпараттың болмауы, оның дефициттілігі білім берудегі дағдарысқа алып келді. Жалпы, зерттеушілердің пікірінше, білім беру жүйесіндегі дағдарыс XX ғасырдың 60-шы жылдарынан басталған. Кеңес үкіметінің басшылары Жердің жасанды спутнигінің алғашқы рет космосқа ұшырылуын, білім берудің дамуының шарықтау шегі жəне кеңестік одақтың əлемдік жүйе алдындағы тəжірибесін көрсетеді деп қарап, білімге көңіл аударылмады. Бұл құбылыс Батыс қоғамы үшін, əсіресе АҚШ үшін шок болып табылды. Сол кезде бүкіл əлем КСРО-ның ғылым мен техника саласында ең дамыған капиталистік елдерді басып озғандығының куəсі болды. Бұл кеңестік білім беру жүйесінің алда екендігінің тағы да бір дəлелдеді.

беру туралы заңды» («Закон об образовании в интересах национальной обороны»)

қабылдады. Бұл Заң боынша білімге жəне оған кететін қажетті қаржы көлемін бекіту қарастырылды. Сол кезендегі Америка Президенті Дж.   Кеннедидің   бастамасы   бойынша,   американдық   университеттердің    саны    екі    есе көбейді. ХХ ғасырдың 80-шы жылдарының аяғында АҚШ-та білім беру жүйесін дамытуға ұлттық табыстың — 6,7 %, ал Жапонияда 5,7 % жұмсалды. КСРО-дағы білім беруге келетін болсақ, мемлекеттік бюджеттен білім беруге қанша шығын бөлінді десек, XX-шы ғасырдың 20-шы жж. — 12,5 %, 1965–1980-ші жж. 15–17 %-ке көтерілген, 1980-ші жж. 12 % болса, ал одан кейін күрт төмендегенін байқауға болады. 1992-ші жылдары — 5,8 %, 1993-ші ж. — 4,4 [3; 263].

Сол сияқты білім берудің стратегиясының күрделі қателіктері болған. КСРО-да 60–80-шы жылдары аралығында кəсіби-техникалық училищелерде жұмысшылар мамандығын дайындау 2,5 % есе өссе, жоғарғы білімді мамандарды даярлау 1,3 %-ке ғана өскендігін сол кезеңдегі мəліметтерден көруге болады. Əлемдік тəжірибе көрсеткендей, экономиканың дамуына, еңбектің өсуіне бірден-бір əсер ететін фактор — білім деңгейі, яғни жоғарғы білімді мамандарды дайындау болып табылады.

ғана емес, əсіресе əр түрлі «мəртебелі топтардың» байлық, билік жəне

атақ үшін күресуінен туындайды» деген. Коллинздің бұл қағидасымен де келісуге болады.

Ел басымыз Қазақстан халқына жолдауында: «Ұлттық бəсеке ең алдымен білімділік деңгейімен анықталады. Əлемдік білім кеңістігіне толық кіру білім берудің ұлттық жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап етеді...», — деген болатын [4].

Осы орайда білім жүйесінің бір саласы кəсіптік білім берудегі оң

жақтарды айта кетсек:

халықтың көпшілік құрамының сол кезде қол жеткізе алатын оқу орны (мысалы, кəсіптік- техникалық училищелер əр аудандарда болды, совхоз-техникумдар, кəсіби техникумдар əр облыста болды);

жұмысшылар мен орта техникалық звенолардағы мамандарды тəжірибе деңгейіндегі жоғарғы дайындыққа босатып отырды (негізгі кəсіпорындарға институттар бекітілген болатын);

барлық кəсіби-білім беру бағдарламасының жоғарғы əдеби жəне əдістемелік нұскаулармен қамтамасыз етілуі.

талап білім саласының демократизациялануын жəне де рационализациялануын тудырады. Сондықтан ХХІ

ғасырдағы білім тек білім деңгейін ғана жоғары көтеру емес, сонымен қатар жан-жақты маманданған мамандарды, жаңа технологияны, адамға деген индивидуалды бағытты талап етеді. Бұл процестер қоғамда өздігінен пайда болған жоқ, оған жаһандану процесі əсер етуде. Бұл процесті американ социологы Дж.Ритцер «макдональдизация» ұғымы арқылы түсіндіреді. Бұл процесс ХІХ ғасырда неміс ғалымы Макс Вебер қарастырып кеткен рационалдылықтың жаңа типі болып табылады.

Егер өз ғасырында М.Вебер рационалдылықты «əлеуметтік іс-əрекеттің» (сол дəуірдегі қоғамдық қызығушылықтың мəнін анықтайтын) қандайда бір үлгіге сəйкестілігі ретінде қарастырса, ал қазіргі кезэеңдегі «макдональдизация» процесі де қоғам талабына сай пайда болған құбылыс [6]. Мысалы, өз кезеңінде М.Вебер əлеуметтік іс-əрекеттің рационалды тұрғыда болуын жəне рационалдылықтың қажеттілігін айтқан болатын. Ал қазіргі жаһандану кезеңінде макдональдизация процесіде бүгінгі күннің талабынан туындап отырған құбылыс.

жүйесі, яғни McDonalds, пайда болып тез қарқынмен бүкіл əлемге тарай

бастады. Макдональдизация жаһандану процесінің негізгі символының бірі болып табылады. Қызмет көрсету саласындағы макдональдизация постиндустриалды қоғамның алғы шарттарының бірі екендігін білеміз. Бұл процесс минималды уақыт көлемінде негізгі қажеттіліктерді тиімді түрде жоғарғы сапалық деңгейде қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Сондықтанда дамыған қоғамдарда тек қызмет көрсету салаларында ғана (сфера обслуживания) макдональдизация процесі емес, сонымен қатар білім беру жүйесіндеде бұл процесс кең тұрғыда дамуда.

де макдональдизация параметрлеріне жауап беретін талаптар қойылуда. Дж.Ритцер білім жүйесіндегі

мынадай талаптарға тоқталады:

эффективтілік, яғни аз уақыттың ішінде қажетті ақпаратты меңгеру. Эффективтілік параметрі дегеніміз — білімді бақылаудағы стандартты формаларды енгізу, яғни тестілеу. Дж.Ритцердің пікірінше, стандартты тестілерді енгізу оқытушы еңбегін жеңілдетеді жəне студенттердің емтиханға дайындалу уақытын үнемдейді. Егер бұған дейін студенттер емтиханға дайындалу барысында көптеген мақалалар, монографиялар, оқулықтар, арнайы əдебиеттер оқып уақыт кетірсе, қазіргі кезде «макоқулықтар» (макучебники) студенттің емтиханға аз уақыт ішінде дайындалуына мүмкіндік береді;

калькуляция — макдональдизация процесінің келесі параметрі. Калькуляция дегеніміз — рейтинг түрінде қойылатын баға жүйесі. Мұны студенттер бірнеше жұмыс орындау арқылы өз білімдерін балдар негізінде бағалайды. Дж.Ритцер бұл жүйеде оқытушылар үшін қойылатын рейтингттік баға жүйесін енгізуді ұсынады;

макдональдизацияланған білім беру стандартталған техникалық бақылау əдісіне бағынуы қажет, яғни студенттер компьютер арқылы тест тапсырып, өзінің білімін бағалайды. Бұл параметр біздің қоғамда коррупция деңгейін төмендетеді;

макдональдизацияланған білім беру міндетті түрде студенттің алған білімін қорытындылай отырып, студенттің білімін алдын ала жорамалдауға мүмкіндіқ береді [7].

англосаксондық мемлекеттердің білім жүйесін қабылдауын дұрыс бағыт емес деп санайды.

Атап айтсақ, қазіргі білім жүйесінің əлемдік жүйеге көшуін, яғни орта білім +3/4жыл — бэчелор/бакалавр дəрежесі; +2/3жыл мастер/магистр дəрежесі; +2/4жыл доктор дəрежесі берілуі, тез уақыттың ішінде индивидтің докторлық дəрежеге жетуі кейбір ғалымдарды сақтандырып отыр. Егер бұған дейін қандайда бір ғылыми атаққа жету үшін жылдар қажет болса, ал қазіргі кезде дəрежені аз ғана уақыттың ішінде алуға мүмкіндік бар.

Жалпы, білім берудегі макдональдизацияны қызмет көрсету саласындағы макдональдизациямен салыстырмау керек. Егер бұл ұғым білім беру саласында жоғарыда Дж.Ритцер атап өткен параметрлерге жауап берсе, ал қызмет көрсету салаларында Мак Дональдс тез арада асқа деген немесе басқада қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады.

сақталған. Мысалы, лекция, семинар сабақтары толығымен өткізіледі. Неміс университеттерінде лекция

мен семинарға қатысудың қатаң есебі жүргізілмейді. Онда сессиялар да жоқ. Келесі курсқа өту үшін студенттің емтиханды қашан тапсыратынын өзі біледі. Тек егер жеке оқу орны болса, дер кезінде оқудың ақшасын төлесе болғаны. Ал Америкада өз азаматтарына білім беру үшін біраз мемлекеттік қаражат жұмсалады екен. 90-шы жылдары білімге жұмсалған қаражаттың көлемі 300 млрд. долл. асады.


Баварияда жоғарғы оқуға түсерде емтихан тапсырылмайды, бірақ оқуға қабылдаудың өзіндік жүйесі бар. Талапкердің орташа бағасының өзі қалап отырған университеттің қандайда бір факультетінің нақты семестрдағы балға сəйкес келуі жəне оқу процесі дəрістік кезеңмен, сол сияқты дəрістен бос уақыт кезеңі деп бөлінеді, яғни студенттер өздігінен үй тапсырмасын орындаумен (hausarbeit) жəне емтиханға дайындалумен айналысады [8]

Ф.Г. Социальные проблемы образования. — М., 1999. — С.110
Гайко О. Концепция образования:

идеологический аспект // Саясат. — 2006. — №2
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005–2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Орталық Қазақстан. — 2004. — 28 қазан. — 5-б.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егеменді Қазақстан. — 2006. — Наурыз.
Вебер М. Избранные произведения // Прогресс. — 1990. — С.245
Филиппов Р.И. Макдональдизированное образование: подходит ли оно для России // Социология образования. —— № 4.— С. 12.
Томпсон Д.Л., Пристли Л. Социология. — Л., 1998. — С.67