ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Биология ЖӘНЕ Биотехнология

ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Биология ЖӘНЕ Биотехнология ФАКУЛЬТЕТІ СӨЖ:Жұлынның құрылысы және

қызметтері.

ЖҰЛЫН ӨЗЕГІ ОРНАЛАСАДЫ. ІШІ ЖҰЛЫН СҰЙЫҚТЫҒЫНА ТОЛЫ БОЛАДЫ. ЖҰЛЫННЫҢ СҰР

ЗАТЫ АҚ ЗАТЫН ҚОРШАП, СЫРТЫНДА ОРНАЛАСАДЫ. ЖҰЛЫН ҚҰРЫЛЫСЫНДА САЙЛАР МЕН САҢЫЛАУЫЛАР ОРНАЛАСАДЫ. ЖҰЛЫННЫҢ АЛДЫҢҒЫ ЖӘНЕ АРТҚЫ ТҮБІРІ БІРІГІП, ЖҰЛЫН ЖҮЙКЕСІ П.Б. ЖҰЛЫННАН 31 ЖҰП ЖҮЙКЕ ШЫҒАДЫ: 5 БЕЛ, 5 СЕГІЗКӨЗ, 8 МОЙЫН, 12 КЕУДЕ , 1 ҚҰЙЫМШАҚ СЕГМЕНТТЕРІ.

— ЖҰЛЫН ЖҮЙКЕЛЕРІ; 4 — МОЙЫН ЖҮЙКЕЛЕРІ; 5 — ЖҰЛЫННЫҢ

АРТҚЫ ОРТАЛЫҚ
ТЕСІГІ; 6 — АРТҚЫ БҮЙІР ЖҮЛГЕСІ; 7 — КЕУДЕ ЖҮЙКЕЛЕРІ; 8 — БЕЛ АЙМАҒЫНДАҒЫ
ЖУАНДАҒАН ЖЕРІ; 9 — МИ КОНУСЫ; 10 — БЕЛ ЖҮЙКЕЛЕРІ; 11 — СЕГІЗКӨЗ ЖҮЙКЕЛЕРІ;
12 — ОТЫРЫҚШЫ ЖҮЙКЕЛЕР; 13 — ТЕРМИНАЛДЫ ЖІПШЕ

ЖҰЛЫН

жүйке талшықтары болғандықтан, жұлын жүйкелерін қызметі жағынан аралас жүйкелерге жатқызады.

Жұлын жүйкелерінің дорсальды тармақтары (адамда — артқы тармақтар) омыртқа бағанынан жоғары (адамда — омыртқа бағанының артқы жағында) орналасқан дене бөліктерін (сүйектер, бұлшықеттер, буындар, тері, олардың тамырлары),
ал вентральды тармақтар омыртқа бағанынан төмен (адамда — алдыңғы жағында) жатқан дене бөліктерін жүйкелендіреді. Аталған тармақтар өз кезегінде латеральды (беткей орналасқан мүшелерге) және медиальды (терең жатқан мүшелерге) тармақтарға тарамдалады.
Алдыңғы (қол) және артқы аяқтарды жүйкелендіретін жүйкелер жұлын жүйкелерінің вентральды (адамда — алдыңғы) тармақтары түзетін: иық, бел және құйымшақ жүйке тораптарынан шығады.

арналған қайтарма (сомалық) тармақтарды бөліп, сұр байланыстырғыш (симпатикалық) тармақтарды қосып

алып, содан соң, адамда алдыңғы және артқы, жануарларда вентральды және дорсальды (сомалық, симпатикалық жүйке талшықтарынан құралған) тармақтарға ажырайды.

Алдыңғы терең жүлгесі алдыңғы орталық сай,
ал артқы жіңішке, таяздау

жүлгесі артқы орталық жүлге деп аталады.
Жұлынның осы сайы мен жүлгесі жұлынның денесін тең етіп оң және сол жақ бөлікке бөледі.
Жұлынның алдыңғы түбірі мен артқы түбірлерінің жұлынынан шыққан жерінде ұзына бойына созылған түбір атымен аталатын оң және сол жақ бөлігінде бүйір жүлгелері болады.
Осыған орай жұлынның өрбір бөлігіндегі ақ заттарды бойлай созылған үш (алдыңғы, бүйір, арткы) арқаншаға (будаға) бөлінеді.
Жұлынның денесі 31 жұп мөлтектен түзіледі. Әрбір мөлтектен жұлынның жүйке түбірі (алдыңғы және артқы) шығып, ол омыртканың тесігіне бағыттала орналасады. Сөйтіп, жұлыннан 31 жұп жүйке таралады. Оның 8 жұбы — мойын, 12 жұбы — көкірек, 5 жұбы — бел, 5 жұбы — сегізкөз және 1 жұбы кұйымшақ жүйкесі деп аталады.

ортақ езек деп аталады. Жұлынның көлденең кесіндісі сұр және ақ

заттан түзілгені анық байқалады. Сұр зат жұлынның орталық бөлігіндегі өзекті қаптайды. Сұр зат қанатын жазған көбелекке ұқсас болады. Сұр дененің алға қарай шығып тұрған бөлігі — алдыңғы аша, ал артқы бөлігі артқы аша деп аталады. Жұлынның әрбір бөлігіндегі алдыңғы және артқы ашаларының арасы, яғни жұлын өзегінің төңірегіндегі зат орталықтағы аралық зат деп аталады. Бұл жерде аралық нейрондар жатады. Олар әрбір алдыңғы жөне артқы ашадағы нейрондарды жалғастырып тұрады. Жұлынның кекірек болігінде алдыңғы жөне артқы ашалардан басқа бүйір ашасы орналасады. Сұр затта алдыңғы бағана және артқы бағана болады.

1 — АРТҚЫ БУДАСЫ; 2 — АРТҚЫ АШАСЫ; 3 — БҮЙІР БУДАСЫ; 4 — ОРТАЛЫҚ КАНАЛЫ; 5 — АЛДЫҢҒЫ АҚ ЖАЛҒАМА; 6 — АЛДЫҢҒЫ АШАСЫ; 7 — АЛДЫҢҒЫ БУДАСЫ

Сұр заттың алдыңғы ашасында қимыл күшейтетін ірі нейрондар бар. Оның

жұлыннан шығатын нейриттерінен алдыңғы түбір пайда болады. Артқы ашада майда сезімтал рецепторлық нейрондары орналасады. Бұл нейрондардың жұлыннан шығатын жүйке талшықтарынан артқы түбір түзіледі. Бұл екі ашаның аралығындағы бүйір ашаларында қозғылы жүйке жүйесінің симпатикалық жүйкелерінің нейрондары орналасады. Нейрондардың талшықтары жұлынның алдыңғы ашасынан таралады. Сөйтіп, жұлыннан қиян және ерекше жүйке жүйелерінің жүйкелері басталады.

жүйке талшықтарынан жөне невриттерден түзіледі. Жұлынның ак затын жоғарыдан төмен

қарай, төменнен жоғары қарай созылған орасан көп жүйке талшықтарынан түзілген буда немесе арқанша деп қарастыруға болады. Жоғарыда айтқанымыздай, жұлынның ак заты үш жұп жүйке арқаншасына бөлінеді. Алдыңғы будасы — жұлынның алдыңғы сайы мен алдыңғы түбір аралығында ақ зат, артқы будасы — артқы түбір мен артқы жүлге аралығындағы ақ зат, ал бүйірлік будасы алдыңғы жөне артқы аша аралығында орналасқан ақ зат болып саналады.

асты тамырының омыртқа артериясы жұлынды қанмен жабдықтайтын тамырлар болып саналады.

Омыртқа артериясы ми сауытының қуысын тесігімен шыға бере екі жұп алдыңғы және артқы жұлын артериясына бөледі. Оның алдыңғы артериясы жұлынның алдыңғы сайын бойлай жатады, ол артқы артерия жұлынның артқы түбіріне дейін жетеді. Бұл артериялар бір-бірімен өте көптеген қосылыстармен (анастомозбен) байланысады. Жұлынның ақ затына қарағанда сұр зат қанмен көп қамтамасыз етіледі. Артериямен аттас және вена тамырларына жиналған қан қатты қабықшаның үстіндегі жұлынның қуысындағы веналық өрімге құяды.

ҚАБЫҚ 3. ОРТАДАҒЫ ТОРЛЫ ҚАБЫҚ

ӨТКІЗГІШ ЖОЛЫ. ЖҰЛЫННЫҢ ӨТКІЗГІШ ЖОЛДАРЫНЫҢ 3 ТҮРІ БАР: 1. ЖОҒАРЫ БАҒЫТТАЛҒАН 2.

ТӨМЕНГЕ БАҒЫТТАЛҒАН 3. АРАЛЫҚ НЕМЕСЕ АССОЦИАТИВТІ

көмегімен жүзеге асады.
Афферентті нейрондар арқылы жұлынға қозу мойын, дене,

аяқ пен қолдың экстерорецепторлары мен проприорецепторлары, сонымен қоса висцерорецепторлар арқылы жеткізіледі.
Жұлынның эфферентті нейрондары, беттен басқа, барлық қаңқа бұлшық еттерін жүйкелендіреді. Сонымен қатар, олар вегетативті жүйке жүйесінің ганглийге дейінгі талшықтарын құрайды.
Жұлынның қатысуымен зәр бөлу және жыныс мүшелері жүйесі, тік ішектің қан тамырларын қозғалтқыш рефлекстерін , ұлпалық алмасуды реттейтін рефлекстер жүзеге асады.

алдыңғы түбірлері – эфферентті жүйке талшықтарынан құралған.
Сондықтан, алдыңғы түбірлер

қозғалысқа, ал артқы түбірлер сезімге жауап береді.Жұлынның кеуде сегменттерінің біріншісінен бастап, алғашқы бел сегменттеріне дейін жұлынның бүйір түбірлерінде симпатикалық, ал сегізкөз сегменттерінде-парасимпатикалық жүйке жүйесі нейрондары орналасады.

арқылы ауырсыну, ыстық, суық сезімдері, жанасу сезімдері аралық миға

жеткізіледі.
Дорсалды жұлын-мишық жолы (Флексиг), ол арқылы бұлшық ет, сіңір,тері қысымы және жанасу сезімдері өткізіледі.
Вентралды жұлынды-мишықты жол (Говерс), алдыңғы топтағыдай.Жұлын-жамылғыш жол, бұл жол арқылы көру және ауырсыну сезімдеріне байланысты импульстер өткізіледі.

импульстер өткізу.
Қызыл ядро-жұлындық жол (Монаков), қаңқа бұлшық еттерін қатайтушы импульстерді

өткізеді.
Кіреберіс-жұлындық дорсалды жол, дене қалпын, тепе теңдігін қамтамасыз етуге бағытталған импульстерді өткізу.
Оливо-жұлындық жол (Гельвег), таламустық рефлекстерге қатысты.

жол (алдыңғы), бұлшық еттер тонусын қамтамасыз ету.
Жамылғы жұлындық жол, есту

және көру сезімдеріне байланысты.
Қыртыс-жұлындық, ерікті қимылға қатысты қаңқа бұлшық еттерінің жұмысына байланысты.

қозуынан туындайтын рефлекстер;
Висцеромоторлы – ішкі дене мүшелерін тітіркендіргенде пайда болатын

рефлекстер;
Автономды жүйке жүйесі рефлекстері.

Жұлынның өткізгіш жолдары деп ортақ құрылысты және атқаратын қызметі бірдей

жүйке талшықтары топтары аталады. Жұлында жоғары және төмен бағытталған жолдар бар. Жұлынның жоғары бағытталған өткізгіш жолдары сыртқы орта мен организмнің ішкі ортасында орналасқан рецепторлар қабылдаған тітіркенулерден туындаған импульстерді ми бөлімдеріне жеткізу.

Интернейрондар – жұлын ганглийлерінен ақпарат алатын артқы түбір;

Симпатикалық және парасимпатикалық бүйір түбірі олардың аксондары жұлыннан алдыңғы түбірлер арқылы шығады.
Ассоциативті жасушалар – жұлынның меншікті нейрондары, сегменттер арасында байланыс қамтамасыз етеді.

олардың 3% эфферентті нейрондар, 97% интернейрондар (ендірме) құрайды, ал сезімтал

нейрондар денесі жұлыннан тыс жұлындық немесе интрамуралдық ганглийларда орналасады.

Оның пішіні әртүрлі: сопақша, ұршық тәрізді, дөңгелек, домалақ, үш бұрышты,

төрт бұрышты, жұлдыз тәрізді, т.б. Денесінен ұзынды-қысқалы өсінділері — нерв талшықтары шығады. Ұзын талшығын а к с о н (грекше аксон — тірек деген мағынада), қысқа талшықтарын д е н д р и т деп атайды (дендрон — ағаш). Аксонның сыртын қоршаған м и е л и н қабығы бар. Миелин — ақ май тәрізді (липид) заттан түзілген. Ол әрбір 1,5-2 см сайын үзіліп, Ранвье белдеуіне айналады. Аксон арқылы нерв клеткасының денесінен басқа нейрондарға, жұмысшы мүшеге нерв импульстері тасылады. Мүшелерге келген аксонның ұшы тармақталып нерв ұштарына айналады. Нерв ұштары қызметіне байланысты екі түрлі болып келеді: сезгіш үштар -рецепторлар және қозғаушы ұштар -эффекторлар. Рецепторлар сыртқы және ішкі ортаның қандай да болмасын тітіркендіргішінің әсерін нерв импульстеріне — қ о з у ғ а айналдырады. Ал эффектор орталық жүйке жүйесінен келген қозуды жұмысшы мүшеге жеткізеді.

ганглийлерінен ақпарат алатын артқы түбір;
Симпатикалық және парасимпатикалық бүйір түбір; олардың

аксондары жұлыннан алдыңғы түбірлер арқылы шығады.
Ассоциативті жасушалар – жұлынның меншікті нейрондары, сегменттер арасында байланыс қамтамасыз етеді.

әрекеттерді жүйке жүйесі басқарады.
Оны рефлекстік реттелу дейді.

бүгу рефлексінің үш
нейрондық күрделі рефлекстік
доғасы
рецептор
сезгіш нейрон
жұлын
байланыстырғыш
нейрон
қозғалтқыш нейрон
бұлшықет

 

А)рефлекстік доғаның бөлімдері

нейрон
жұлын