Слайд 1 «Микробиология ғылым ретінде дамуы.мақсаты және міндеттері. Санитарлық және клиникалық
микробиология пәні, мақсаты, міндеттері.
Дәрігер қызметіндегі микробиологияның маңызы. Микроорганизмдердің морфологиясы.Бактерияларды
жүйелеу принциптері.Бактериялардың физиологиясы мен биохимиясы.
Дәріскер
мғк, доцент Тәуірбаева Н.Т
Слайд 2Дәріс жоспары:
Микробиологияның ғылым ретінде дамуының негізгі кезеңдері және салалары
Пәні, мақсаты
және міндеттері
Санитарлық , клиникалық микробиологияның мақсаты, міндеттері
Микробиологияның дәрігер қызметіндегі маңызы
Слайд 3 Бактериялардың морфологиясы
Бактериялық жасушаның құрылымдық қызметі және ультрақұрылымы
Бактериалды жасушаның химиялық құрамы және функциялары
Бактерияларды жүйелеудің принциптері
Бактериялардың
ферменттері
Жасушаға заттарды тасымалдау
Метаболизм
Бактериялардың тыныс алу типтері
Бактериялардың өсуі және көбеюі
Қоректік орталар
Анаэробтарды дақылдандыру тәсілдері
Слайд 4МИКРОБИОЛОГИЯ (грек сөзі «micros» - кіші, «bios» - тіршілік, «logos»-ғылым)
–арнайы аспапсыз көзге көрінбейтін тірі организмдер туралы ғылым.
« Микроб»
- грекше-microbe-ұзақ өмір сүрмейтін деген ұғымды 1878 жылы Седилло дейтін зерттеуші енгізген.
Микробтарды зерттейтін ғылымды алғашқыда Пастер – кейіннен Дюкло- микробиология деп атауды ұсынған
Слайд 5 Микробиологияның ғылым ретінде дамуының негізгі кезеңдері
Микробиология ғылымының даму
тарихында негізгі бес кезеңдері:
Эвристік
Морфологиялық
Физиологиялық
Иммунологиялық
Молекулалы-генетикалық.
Слайд 6Микробиологияның даму кезеңдері:
1.Эмпирикалық зерттеудің кезеңі (эвристикалық):
Гиппократ (III-IV б.д.д.) –
миазматикалық теория;
Джералимо Фракасторо (1476-1553) – контагия туралы теория ;
2. Морфологиялық
кезеңі:
Ганс және Захарий Янсен (1590) – алғашқы микроскоп, 32 есе үлкейтетін;
Галилей (1609) – жай микроскоп;
Дребель (1617) екі линзалы микроскоп
Левенгук (1632-1723) – 160-300 есе үлкейтетін линзалардың ашылуы. «анималкульдің» – «тірі жәндіктердің» суда , қышқылдарда, спермада, тіс жегінде және т.б. табылуы.
Ивановский Д.И. (1892) – вирустардың ашылуы
Слайд 73. Физиологиялық кезеңі:
Луи Пастер (1822-1895) – өздігінен жұқтыру теориясына қарсы
шықты; анаэробиоз және ашыту табиғатын ашты; стерилизация принципінің негізін қалады,
құтыруға қарсы вакцина ашты.
Роберт Кох (1843-1910) – бактерияларды бояуын ұсынды, микрофотосъемканы, таза дақылды алу әдістерін ұсынды, туберкулез және тырысқақ қоздырғыштарын ашты.
4. Иммунологиялық кезең:
Э.Дженнер (1749-1823) – сиыр оспасынан адамдарға екпе жүргізу
Луи Пастер – вакцинацияның принциптерін ашты.
Мечников И.И. (1843-1916) – фагоцитарлы теория, иммунитеттің жасушалық теориясының негізін салды.
П.Эрлих (1854-1915) – антидене туралы гипотезаны, иммунитеттің гуморальдық теориясын дамытты.
5. Молекулярлы-генетикалық кезеңі: вирустар мен бактерия гендерінің ашылуы, биотехнологияда кең қолданылатын рекомбинантты штаммдардың құрылуы,
( вакциналарды, дәрілік заттарды, тағамдық ақуыздарды, қанттарды алу және т.б.)
Слайд 8Қазіргі кезде биологиялық ғылымдардың ең маңыздысы – микробиология бірнеше өзіндік
пәндерге бөлінген:
Жалпы микробиология
Ветеринариялық микробиология
Ауылшаруашылық микробиологиясы
Өндірістік (техникалық) микробиология
Аса маңызды тарау
- биотехнология, гендік инженерия
Ғарыш және теңіз микробиологиясы
Медициналық микробиология
Слайд 9Адамдардың, әртүрлі жануарлардың организмінде, қоршаған ортада болатын, жер бетінде мекендейтін
барлық микробтарды үш топқа бөлуге болады:
АУРУ ҚОЗДЫРУШЫЛАР- ПАТОГЕНДІЛЕР
САПРОФИТТЕР-ПАТОГЕНСІЗДЕР
ШАРТТЫ
ПАТОГЕНДІЛЕР
Слайд 10
Медициналық микробиология 2 бөлімнен тұрады:
ЖАЛПЫ МИКРОБИОЛОГИЯ –МИКРОБТАРДЫҢ ДАМУЫ МЕН ТІРШІЛІГІНІҢ
ЖАЛПЫ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫН, ОЛАРДЫҢ ТАБИҒАТТАҒЫ РӨЛІН ЗЕТТЕЙДІ.
Жалпы микробиология:
бактериялар мен вирустардың
морфологиясы, физиологиясы;
Слайд 11микроорганизмдердің антибиотиктерге сезімталдығы/ төзімділігі;
бактериофагтар;
микроорганизмдердің патогенділігі (инфекция);
микроэкология;
иммунитет
т.б.)
Слайд 12 Жеке микробиологияның тараулары:
бактериология
вирусология
микология
протозология
гельминтология
Жеке микробиология :
қоздырғыштардың
жіктелуін, морфологиясын
дақылдандыруын
антигендерін
патогенділігін
жұқпалы ауруларға микробиологиялық диагноз қою әдістерін
емдеуін
алдын алудың негіздерін
зерттейді.
Слайд 13 Патогенді микрорганизмдерді анықтау эпидемиологилық жағдайды бағалауға және жұқпалы аурудың
алдын-алу және тиісті күресу шараларын қолдануға мүмкіндік береді.
Шартты–патогенді микрорганизмдер
- әлсіріген организмде іріңді- қабыну процесін қоздырады. Сонымен қатар , олар тағам өнімдеріне түсіп, жылдам көбейіп, токсиндер бөліп, адамдарда микробтық этиологиялы тағамнан уланулар қоздыруға себепкер болады.
Слайд 14Клиникалық микробиология :
терапиялық
онкологиялық
хирургиялық
гинекологиялық
урологиялық т.б. бөлімшелерде соматикалық науқастарда пайда болатын
микробтар қоздыратын
жұқпалы емес аурулардың этиологиясын, патогенезін, иммунитетін,
зертханалық диагноз қою негіздерін зерттейтін медициналық микробиологияның тарауы
Слайд 15Клиникалық микробиология:
шартты-патогенді микроорганизмдерді, олардың адам патологиясындағы рөлін;
микробиологиялық диагноз қою
принциптерін;
қалыпты микрофлораны, адамдарда болатын дисбактериоздарды және оған микробиологиялық диагноз
қоюды;
госпитальдық инфекцияларға диагноз қою және алдын-алу принциптерін зерттейді;
Слайд 16 Мұндай ауруларды әртүрлі атайды:
шартты – патогенді індеттер инфекциялары (ШПИ)
эпидемиялық емес микробтық аурулар (ЭМА)
оппортунистік індеттер (ОІ)
іріңді – қабыну аурулары
(ІҚА)
Слайд 17Клиникалық микробиологияның мақсаты:
ШПИ қоздырғышын және оның этиологиялық рөлін анықтау
Микробтар қоздыратын
жұқпалы емес аурулардың қоздырғыштарын бөліп алу, идентификациялау және биологиялық ерекшеліктерін
анықтау.
Бөлініп алынған микробтардың этиологиялық маңыздылығының критерияларын жасау
ШПИ қоздырғыштарының антибиотиктерге төзімділік дәрежесін зерделеу.
Слайд 18Шартты – патогенді инфекцялардың (эпидемиялық емес аурулардың ) негізгі белгілері:
Полиэтиологиялылығы шартты – патогенді микробтардың бірнеше түрі қоздыруы мүмкін.
ШПИ көпшілік
жағдайда аралас инфекция түрінде өтеді
Кесел дамуы барысында қоздырғыштары ауысып отырады, соның нәтижесінде процесс асқына түседі.
Қоздырғыштарының айқын спецификалығы және органдық тропизмі болмайды.
Слайд 19Зертханалық зерттеу әдістерінің ең информативтілерін таңдап алу және жетілдіру; оларды
жүргізуді бірегейлеу және зерттеу нәтижелерін тиімді бағалауды жасау.
Дисбактериоздардың микробиологиялық және
медициналық аспектлерін зерделеу.
Соматикалық стационарларда аурухана ішілік (АІИ) инфекциаларға микробиологиялық диагноз қою.
Ауруханалық мекемелерде ауруханаішілік инфекциялардың алдын алу үшін микробиологиялық мониторинг жасау және пайдалану.
Слайд 20
ШПИ кезінде антибиотикпен емдеу тиімділігі өте төмен
Сонымен ШПИ – ға
диагноз қоюда микробиологиялық зерттеулер шешуші рөл атқарады.
Слайд 21Санитариялық микробиология – адамдардың тіршілік ету ортасы нысандарының (су, ауа,
топырақ, өсімдіктер, ас тағамдары т.б.) санитарлық-микробиологиялық көрсеткіштерін зерттейді.
Санитарлық-микробиологияның міндеттері:
адамның денсаулығына әсер ететін экология сапасын бағалау үшін санитариялық көрсеткіш микробтардың қалыптылық шегін анықтау.
Слайд 22 Қоршаған ортада патогенді микроорганизмдерге қарағанда көп мөлшерде болуы
керек.
Қоршаған ортада оларға ұқсас мекендейтін микроорганизмдер болмауы керек.
Санитарлық – микробиологиялық тәжірибеде патогенді, шартты-патогенді және санитарлық – көрсеткіш микроорганизмдерден басқа зерттеу материалының (су, топырақ , тағам өнімдері, дәрі-дәрмектер және т.б.) белгілі көлеміндегі немесе мөлшеріндегі жалпы микроб санын анықтау пайдаланылады.
Слайд 23 Санитарлық микробиология- адам денсаулығына қолайсыз әсер
ететін қоршаған ортадағы микроорганизмдерді зерттейтін медициналық микробиологияның бөлімі.
Қоршаған орта
обьектілерінде патогенді, шартты- патогенді және санитарлық- көрсеткіш микроорганизмдерді анықтау.
қоршаған орта обьектілерін залалсыздандыру тиімділігін бақылау тәсілдерін және гигиеналық нормативтердің микробиологиялық көрсеткіштерін жасау.
Слайд 24Санитарлық көрсеткіш микроорганизмдерді- қоршаған орта обьектілерінде патогенді микроорганизмдерді бөліп алу.
Олардың анықталуы адамдар мен жануарлар бөлінділерімен нысанның ластанғандығын дәлелдейді.
Слайд 25Санитарлық – көрсеткіш микроорганизмдерге келесі шарттар қойылады:
Адам немесе жануар организмінде
мекендеп, бөлінділерінде тұрақты анықталуы керек.
Топырақ пен суда мекендеп, көбеймеуі керек.
Қоршаған
ортаға организмнен бөлінген соң әртүрлі факторларға төзімділігі мен тіршілік ету ұзақтығы патогенді микробтармен бірдей немесе олардан жоғары болу керек.
Олардың қасиеттері шынайы типті және жеңіл анықталуы керек.
Оларды анықтау және бір-бірінен ажырату тәсілдері қарапайым, тиімді болуы керек.
Слайд 26Зерттеу әдістері:
Микроскопиялық әдіс
Бактериологиялық (вирусологиялық, микологиялық) әдіс - қоздырғышын бөліп алу
негізінде диагноз қоюға мүмкіндік береді.
Иммунологиялық (серологиялық) диагноз қою әдістерінің көптеген
түрлері бар.
Эксперименттік
Аллергологиялық
Иммуногендік әдістер.
Слайд 27Дәрігер қызметіндегі микробиологияның мәні:
Кез келген мамандықтағы дәрігерге микробиология,
вирусология және иммунология ғылымының негізін игеру, оның практикалық қызметінде қолдана
білуге мүмкіндік береді:
Жұқпалы ауруларды, ауруханаішілік (оппортуникалық, госпиталді) және басқа да табиғаты микробты ауруға уақытылы, дұрыс диагноз қою;
Қалыпты микрофлораның бұзылуы (дисбактериоз), иммунодефицитті, аутоиммунды және аллергиялық қалыпты негізгі емдеу кезінде ескеру;
Реципиент пен донор, ана мен бала арасындағы иммундық сәйкестіктің қиыншылықтарын жеңу;
Экологиялық және санитарлық микробиологияның қиыншылықтарын білу;
Емдеу және алдын алу жұмыстарында иммунобиологиялық және микробқа қарсы препаратты дайындау және қолдану тәсілдерін білу.
Слайд 28I. Шар тәріздес (коктар):
монококтар (микрококтар);
диплококтар;
тетракоктар;
сарциналар;
стрептококтар;
стафилококтар;
II. Таяқша тәрізділер – пішіні жасушаның орналасуына (диплобактериялар, стрептобактериялар), шетінің пішіні (қалыңдаған, үшкірленген, жұмырланған, тік бөлінген) бойынша ажыратылады.
III. Иректелген – саны және иректер сипаты бойынша ажыратылады
МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ МИКРООРГАНИЗДЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
Слайд 29 БАКТЕРИЯЛЫҚ ЖАСУШАНЫҢ УЛЬТРАҚҰРЫЛЫМЫ
Бұл
3 бөлімнен тұратын күрделі полимер:
«өзегі»(остов) - N-ацетилмурамин қышқылы және N-ацетилглюкозаминнің
қайталанатын молекулалары. Барлық бактерияларда бірдей.
N-ацетилмурамин қышқылына бекітілген бірдей тетрапептидтік тізбектің жиынтығы.
Бірдей пептидтік көлденең көпіршіктерінің жиынтығы.
Слайд 30 ПРОКАРИОТТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ:
1-ҚАБЫҚ – КАПСУЛАДАН, КАПСУЛА ТӘРІЗДІ ҚАБЫҚТАН,
ЦМ ЖӘНЕ ЖАСУШАНЫҢ ҚАБЫРҒАСЫНАН ТҰРАДЫ (бұлардың құрамымен тинкториалдық қасиеті байланысты)
2-ҚОСЫНДЫДАН,
РИБОСОМАЛАРДАН ТҰРАТЫН ЦИТОПЛАЗМА
3-НУКЛЕОИД
4-ҚОСЫМША ҚҰРЫЛЫМДАР - КАПСУЛА, МИКРОКАПСУЛА, ТАЛШЫҚТАР, СПОРАЛАР, КІРПІКШЕЛЕР, (пили, фимбриялар, микротүктер)
Слайд 31БАКТЕРИЯЛЫҚ ЖАСУШАНЫҢ УЛЬТРАСТРУКТУРАСЫ
Бұл 3 бөлімнен тұратын күрделі полимер:
"остов" - N-ацетилмурамин
қышқылы және N-ацетилглюкозаминнің қайталанатын молекулалары. Барлық бактерияларда бірдей.
N-ацетилмурамин қышқылына
бекітілген бірдей тетрапептидтік тізбектің жиынтығы.
Бірдей пептидтік көлденең көпіршіктерінің жиынтығы.
Слайд 34 ПРОКАРИОТТАР МЕН ЭУКАРИОТТАРДЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
Слайд 36ЖҚ-ң жойылуы бактериялардың лизисіне,шығу тегі мен осмостық тұрақтылығына байланысты ажыратылатын
протопластың және сферопластың түзілуіне әкеледі.
ГРАМ (+) - бактериялардың протопластары –
жасуша қабығы түгелдей жоқ.м:лизоцим әсерінен сфералық формаларын сақтау үшін изотониялық орта керек (гипо –гипер ортада бүтіндігін жоғалтады).
ГРАМ (-) - бактериялардың сферопластары жасуша қабырғасы жартылай жоқ (сфералық формасын изотониялық ортасыз түзеді.олар осмостық қысымның өзгерістеріне төзімді).
L – ФОРМАСЫ – жасуша қабырғасы жоқ, бірақ көбеюге қабілетті(индуцирлі немесе өздігінен).
-Тұрақты (реверсияға қабілетсіз), тұрақсыз (әсер ету факторларын жойған соң бастапқы түріне келеді), ірі және ұсақ (жасушаның бастапқы түріне байланыссыз таяқша, кокк), L- пішінді шарлар болады (бұл бактериялар морфологиясы бойынша ажырытылмайды).
Слайд 37Капсула тәрізді қабық – липидті-полисахаридті құрылым, жасуша беткейімен берік емес
байланысқан, қоршаған ортаға бөліне алады.Кейде экзополисахаридтердің (көмірсулар), қапталған глюкандар мен
левандар бактериялардың әртүрлі беткейге жабысуын қамтамасыз етеді. (стрептококктар- тіс эмалі, жүрек қақпақшалары)
Капсулалар – микро- және макрокапсулалар. Гисс-Ионн әдісімен анықтайды. Жасушаны сілкілеу арқылы оңай ажыратылады.
Микрокапсулалар – электронды-микроскопты зерттуде мукополисахаридтерден тұратын микофибрилялар түрінде болады.
Макрокапсулалар – полисахаридтерден және полипетидтерден тұрады. Сәулелі микроскоппен қарағанда шырышты қабат болып көрінеді
Слайд 38 капсулалардың функциялары:
фагоциттердің, токсиндердің, бактериофагтардың, радиацияның, оттегінің, қолайсыз ортаның әсерінен
сақтайды.
2-адгезиялық (иесінің жасуша бетіне жабысуға қатысы).
3- кейбірінде патогенділік.
4- кейбірінде антигендік
(капсуланың ісіну реакциясы – капсулаға қарсы антиденелер оның ісінуіне әкеледі) фактор ретінде қолданады.
Слайд 39Жасушалық қабырға
БИОГЕТЕРОГЕНДІ ПОЛИМЕР
ЖАСУШАНЫҢ БАРЛЫҚ БЕТІН ЖАБАДЫ.
БАКТЕРИЯЛАРДЫҢ БАРЛЫҚ ЖАСУШАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
НЕГІЗІ -ПЕТИДОГЛИКАН (МУРЕИН). ГРАМ(+) БАКТЕРИЯЛАРДА КӨБІРЕК БОЛАДЫ – ЖАСУША ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ
ҚҰРҒАҚ МАССАСЫНЫҢ 30-70% МУРЛЕИННІҢ 40 ҚАБАТТАН ТҰРАТЫН ТОРЫН ҚҰРАЙДЫ. ГРАМ(-) БАКТЕРИЯЛАРДА ЖАСУШАҢ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ ҚҰРҒАҚ МАССАСЫНЫҢ 10% (НЕБАРЫ 1-2 ҚАБАТ) ЖАСУША ҚАБЫҒЫНЫҢ РЕГИДТІЛІГІ МЕН ЭЛАСТИКАЛЫҚ ҚАСИЕТІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕДІ.
СЫРТҚЫ ӘСЕРЛЕРДЕН ҚОРҒАЙДЫ.
ПІШІНІН БЕРЕДІ.
МЕТАБОЛИТТЕРДІҢ ШЫҒАРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚОРЕКТІК ЗАТТАРДЫҢ ТАСЫМАЛДАНУЫ ЖҮРЕДІ.
БЕТКЕЙІНДЕ РЕЦЕПТОРЛАР ОРНАЛАСҚАН (БАКТЕРИОФАГТАРДЫҢ, БАКТЕРИОЦИТТЕРДІҢ, ХИМ.ЗАТТТАРДЫҢ)
ІШКІ ОРТА ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН САҚТАЙДЫ ЖӘНЕ ІШКІ ҚЫСЫМҒА ТҰРАҚТЫ. (30 АТМ)
БОЯЛАДЫ (ТИНКТОРИАЛДЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН АНЫҚТАЙДЫ.)
Слайд 40ЦМ қызметі :
ЕРІГІШ ЗАТТАРДЫҢ ЖАСУШАҒА ТАСЫМАЛДАНУЫ (ГЛОБУЛИНДЕР)
ЭЛЕКТРОН ТАСЫМАЛДАНУЫ ЖӘНЕ ТОТЫҒАТЫН
ФОСФОРИЛЬДЕНУ.
ГИДРОЛАЗАНЫҢ СИНТЕЗІ
ЦМ ЖӘНЕ ЖҚ-Ң ҚҰРАМ БӨЛІКТЕРІНІҢ, ДНҚ СИНТЕЗІНЕ
ҚАЖЕТ ФЕРМЕНТТЕРДІҢ ЛОКАЛИЗАЦИЯСЫ.
СПОРА ТҮЗІЛУІНЕ ҚАТЫСУЫ
Слайд 41ЦМ АРҚЫЛЫ ТАСЫМАЛДАНУ МЕХАНИЗМІ:
ДИФФУЗИЯ – МЕМБРАНАНЫҢ ЕКІ ЖАҒЫНДАҒЫ КОНЦЕНТРАЦИЯНЫҢ ӘР
ТҮРЛІГІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЗАТТАРДЫҢ ЕНУІ («ПАССИВТІ ДИФФУЗИЯ»). «Жеңілдетілген диффузия» – мембрана
белогы– пермеаза әсерінен енуі (субстрат молекуласы арқылы және оның да мембранасынан өтеді)
ҚАЙТАТОПТАНУҒА НЕГІЗДЕЛГЕН ТАСЫМАЛДАНУ – көмірсуларды бөліп шығаруда қолданылатын, энергияға тапшы процесс. Тасымалданатын заттар спецификалық ферменттермен әсерленіп химиялық модификацияға төзімді болады. (активсіз транспорт).
АКТИВТІ ТРАНСПОРТ- энергияға тапшы процесс, энергия жұтылатын субстрат концентрациясының өзгеруіне жұмсалады (лактазаға немесе –галактозидазаға). Электрохимиялық градиент түзеді. Көмірсулар бөлініп шыққан соң протондар жасушаға қайта келеді. Цитоплазма мембранасының сутектік көрсеткіші сілтілігіне негізделген.
Слайд 42МЕЗОСОМАЛАР
ЦМ-НІҢ ТУЫНДЫЛАРЫ
КОНЦЕНТРЛІ МЕМБРАНА, КӨПІРШІКТЕР, ТҮТІКТЕР, ІЛМЕК ТҮРЛЕРІ.
ЖАСУШАНЫҢ ӘРТҮРЛІ ЖЕРЛЕРІНДЕ ОРНАЛАСАДЫ.
НУКЛЕОИДПЕН БАЙЛАНЫСАДЫ
СПОРА ТҮЗУГЕ ЖӘНЕ ЖАСУШАНЫҢ БӨЛІНУІНЕ ҚАТЫСАДЫ
Слайд 43НУКЛЕОИД
бұл днқ-ның ұзын екі жіпшелі тізбегі (хромосома),рнқ, ақуыздың аздаған мөлшері
нуклеоид- гендік информацияның тасымалдаушысы
днқ рнқ-ның орталық стерженіне айнала оралған
хромасоманың бір
ұшы септальдық мезосомаға бекінген.
плазмидалары бар (кіші мол.массасы автономды сақталған. екі жіпшелі днқ молекуласы)-тұқым қуалайтын информациясы кодталған, бірақ оның сондай микроб өміріне қажеттілігі жоқ (көбіне бактерияның вируленттілігін анықтау)
Слайд 44
СПОРА
Түрдің сақталуына қатысады, бірақ көбею түрі болып табылмайды.
Қолайсыз
жағдайда түзіледі (кеуіп кету, тағам жеткіліксіздігі, т.б.)
Жылдап, айлап сақталады
Қолайлы жағдай
туғанда вегетативті түрге ауысады(спора ісінеді су мөлшері жоғарылайды, ферменттер активтеледі, қабығы бұзылады, өсу түтігі шығады, жасуша қабығының синтезі аяқтаалады және түзілген вегетативті жасуша бөліне бастайды. Спораның өсуі 4-5 сағат).
Жоғары температураға, химилық заттарға төзімді (қысқа мерзімді қайнатуға төзімді)
Спора түзу процесі: спораның түзілуі 18-20 сағат. спорагенді зонаның түзілуі, спораның түзілуі (спорагенді зонаның изоляциялануы = кортекс түзілуі сыртқы беті қалың қабықпен жабылады = вегетативті бөлігі қатады) спора сыртқы ортада сақталады.
Бактериялық жасушада бір спора түзіледі (эндоспора)
Ожешко, Циль-Нильсен әдісімен бояғанда анықталады.
(BACILLUS- спораның мөлшері диаметрінен аспайды, CLOSTRIDIUM- спораның мөлшері диаметрінен асады)
Слайд 45СПОРАЛАРДЫҢ ОРНАЛАСУЫ:
ЦЕНТРАЛЬДІ
ТЕРМИНАЛЬДІ
CУБТЕРМИНАЛЬДІ
Слайд 46ТАЛШЫҚТАР:
Флагеллин ақуызы кіші мол.массаға сай келеді.
Қозғалғыштықты қамтамасыз етеді (базальдық дене
арқылы бекітілген шарнир тәрізді базальды ілмекті талшықтар қозғалысқа келтіреді), сақиналар
«әкелуші диск» және «подшипник» рөлін атқарады. Бүкіл құрылым хемомеханикалық өзгертуші қызмет атқарады (флагеллин моторы). ГРАМ (+)-бір, ГРАМ(-)-екі базальдық денешік.
Н-антигендер болып табылады.
Электронды, фазовоконтрастты микроскоп арқылы көрінеді.
Слайд 47ОРНАЛАСУЫ:
МОНОТРИХТАР – 1 қалың талшықтық (Vibrio).
ПЕРИТРИХТАР - бүкіл бетінде талшықтар
орналасқан (сем. Enterobacteriacea, Bacillaceae).
ЛОФОТРИХТАР - бактериялардың бір соңында орналасқан (Pseudomonas).
АМФИТРИХТАР
- бактериялардың екі соңында да орналасқан (Spirillum).
Бактериялардың қозғалғыштығы (таксис) қандай да бір жаққа бағытталған.
Ажыратады:
ФОТОТАКСИС - жарық жаққа қозғалу.
МАГНЕТОТАКСИС - магнит ағыны бойынша қозғалу.
ВИСКОЗИТАКСИС – тұтқырлықтың өзгеруі.
ХЕМОТАКСИС -химиялық қоздырғыш жаққа қозғалу.
Слайд 48Бактериялардың талшықтарының орналасуы
Слайд 49ПИГМЕНТТЕР
Бактериялардың боялатын заттарының әртүрлі класы бар:
Каратиноидтар
Феназинді бояғыштар
Пирролдар
Азахинондар
Антоциандар т.б.
Пигменттер күн
сәулесінен және укс сақтайтын рөл атқарады.
Кейбір пигменттер антибиотиктік әсерге
ие.
Слайд 50Бактерия жасушасының химиялық құрамы:
Су – 70% - 90%-ға дейін
Құрғақ қалдық:
-
ақуыздар – 52%
- көмірсулар – 17%
- майлар – 9%
- РНК
– 16%
- ДНК – 3%
- минералды заттар – 3%
Слайд 54НУКЛЕИН ҚЫШҚЫЛДАРЫ
Пуриндік және пиримидиндік негіздерден тұрады ;
РНК (рРНК
– 80-85%, тРНК – 10%,
мРНК – 1-2%);
ДНК тұқым қуалаушылық қызметін атқарады
- хромосомалық (нуклеоид);
- хромосомадан тыс:
1) плазмидтер;
2) транспозондар;
3) IS-реттілігі
Слайд 55ЖҮЙЕЛІЛІК – ТҮРДІҢ КӨПТҮРЛІЛІГІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМ. ТҮРДІҢ ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫН КӨРСЕТЕДІ.
КЛАССИФИКАЦИЯСЫ – ҰҚСАС БЕЛГІЛЕРІ БОЙЫНША МИКРОБТАРДЫҢ ТОПТАРҒА БӨЛІНУІ (ТАКСОНДАРҒА)
ТАКСОН-КЛАССИФИКАЦИЯНЫҢ БІРЛІГІ:
ТҮР, ТҰҚЫМДАСТЫҚ, ТУЫСТАСТЫҚ, РЕТІ, КЛАСС, БӨЛІМ, ПАТШАЛЫҚ, ИМПЕРИЯ /ДОМЕН/
Слайд 57МИКРООРГАНИЗМДЕР – ЖАСУШАҒА ДЕЙІНГІ МОЛЕКУЛАЛАРДЫҢ ТІРШІЛІК ТҮРІ:
вирустар
приондар
вироидтар
Слайд 58 МИКРООРГАНИЗДЕРДІҢ КЛАССИФИКАЦИЯЛЫҚ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
БӨЛІМ
КЛАСС
РЕТІ
ТҰҚЫМДАСТЫҚ
Туыстастық
ТҮР
ВАРИАНТТАР(МОРФО-, СЕРО- ,хемо-, ФАГО- ж.т.б )
BACTERIA
ТҰҚЫМДАСТЫҚ ENTEROBACTERIACEAЕ
ТУЫСТАСТЫҚ-
ESCHERICHIA
ТҮРІ- ESCHERICHIA COLI (E.coli)
МОРФОВАР- S-ФОРМА
БИОВАР- Lac+
ПАТОВАР- Ent+
СЕРОВАР- O55
ФАГОВАР-
E.coli S-форма: Lac+: Ent+ :O55
Слайд 60Бактериялардың қоректену типіне қарай жіктелуі
прототрофтылар – жасуша барлық керекті заттарды
өз бетімен синтездейді және қосымша өсу факторларын қажет етпейді;
ауксотрофтылар
– күй таңдағыш немесе мутанттық бактериялар, белгілі компоненттерді синтездеуге қабілеті жоқ (өсу факторы ) және өзіне керекті коректі заттарды дайын түрде алады
Слайд 61 Энергия көзі ретінде бактериялардың
жіктелуі:
фототрофтылар – энергияны фотосинтез процесі арқылы алады
хемотрофтылар – энергияны тотығу - тотығсыздану реакциясы арқылы алады
Егерде электрондардың донорлары органикалық
қосылыстар болса, онда бұл –
хемоорганотрофтылар;
бейорганикалық қосылыстар болса, онда бұл –
хемолитотрофтылар
Слайд 62 Көміртегі көзі ретінде бактериялардың
жіктелуі:
Аутотрофтылар – ауадағы көміртегіні
барлық керек қосылыстардан алып сіңіреді.
Гетеротрофтылар – дайын түрде органикалық қосылыстарды сіңіреді
Гетеротрофтылардың ішінде ажыратады: сапрофиттерді (метатрофтылар)
паразиттерді (паратрофтылар)
Сапрофиттер өлі организмдердің органикалық қалдықтарын бөлшектеп өңдеуге қатысады да сыртқы ортада мекендейді. Паразиттер тек тірі организмнің ақуызын қажет етеді.
Гипотрофтылар - иесінің метоболиттері мен жасушалық құрылым қайта құрылуы арқылы өзінің тіршілігін қамтамасыз етеді.
Слайд 63Азотты алу көзіне қарай бактериялардың жіктелуі:
Азотфиксаторлайтын микроорганизмдер
молекулярлы азотты атмосферадан
сіңіреді;
органикалық қосылыстардан сіңіреді:
- аммоний тұздарынан – аммонификсаторлар;
- нитраттардан – нитратредукцирлер;
- нитриттерден – нитритредукцирлер.
Слайд 64МЕТАБОЛИЗМ
(энергия және зат алмасу):
Анаболизм – (ассимиляция, конструкциялық н\е пластикалық метаболизм)
– жасушалық құрылымды түзу үшін, жоғарғы молекулярлық қосылыстарының синтезі керек
Катаболизм
– (диссимиляция, энергетикалық метаболизм) – энергия алу мақсатында, әртүрлі субстраттардың ыдырауы қажет
Слайд 65Жасушаға қоректік заттардың түсу механизмдері
Пассивті тасымалдау – заттың қанықпа
градиенті бойынша диффузия арқылы (оттегі, иондар)
Жеңілдетілген диффузия – заттың
қанықпа градиенті бойынша пермеазалар көмегімен (ерігіш заттар)
Белсенді тасымалдау – қанықпаның градиентіне қарсы пермеазалар көмегімен энергия күшімен
Радикалдардың транслокациясы – қанықпаның градиентіне қарсы фосфотрансферазды жүйемен
Слайд 66Микроорганизмдердің қоректенуі –Микробтың өсіп-өніп,көбеюіне қажет компоненттердің синтезін қамтамасыз ететін ферменттік,биохимиялық,
эндотермиялық процестер.
Бактериялардың қоректену механизмі (Фазалары):
Жасушадан тыс субстратты ыдырату (экзофермент)
Жасушаның бүкіл
денесі арқылы заттардың жасушаға түсуі.
Жасушаларда заттардың қосымша ыдырытылуы (эндофермент)
Жасушаларда заттардың синтезделуі.
Алмасу өнімдерінің шығарылуы.
Слайд 67 Қарапайымдылар мен бактериялардың қоректену механизмдерінің ерекшеліктері:
Қарапайымдыларда нативті жағдайда алынатын қоректік
заттардың экзогенді ыдырауының бірінші фазасының болмауы (жануарлық қоректену типі).
Слайд 68 Ферменттердің микробиологиялық (жұмыс) классификациясы:
Сахаролитикалық
Протеолитикалық
Аутолитикалық
Тотығу - тотықсыздану
Патогенділік (вируленттілік) ферменттер
Слайд 69Тыныс алу типі бойынша микроорганизмдердің бөлінуі:
Облигатты аэробтар – тек қана
оттегінің қатысуымен өсіп - өнеді.Қышқылдық фосфорланудан энергия алу үшін оттегіні
қолданады.Мына түрлерге бөлінеді:
а) қатал аэробтар – атмосфералық ауаның парциальдық қысымы кезінде өседі;
б) микроаэрофилдер – парциальдық қысымның төмендеуі кезінде өседі;
Облигатты анаэробтар –өсіп-өнуге оттегін пайдаланбайды.Субстратты фосфорлану арқылы энергия алады.Мына түрлерге бөлінеді:
а) қатал анаэробтар - молекулалық оттегі оларға улы:ол микроорганизмдерді өлтіреді немесе өсуіне кедергі болады;
б) аэротолеранттылар – оттегі атмосферасында өмір сүре алады,энергия алу үшін оны қолданбайды.
Факультативті анаэробтар – оттегі бар болса да,жоқ болса да,өсіп, көбейе береді. Метаболизмнің аралас типіне ие.
Слайд 70 Бактериялардың тыныс алуы – Энергияны алу бұл биологиялық процесс
тәуелділігіне байланысты, электрондардың соңғы акцепторының пайдалануына байланысты:
Аэробты
тыныс алу – оттегін пайдаланатындар (О2)
Анаэробты тыныс алу – энергияны органикалық заттарды ыдырату арқылы, ашу процессі кезінде алатындар (-NО3), (-SО4), (-SО3)
Слайд 71 Анаэробиоз механизмі.
О2 анаэробтарға у болып табылады,
себебі оттегі қатысымен H2О2 түзіледі. Ол жасушаларды өлтіреді. Жасушалардың өлуі
H2О2 және супероксид-анионды ыдырататын ферменттер – каталаза және супероксидисмутаза болмауынан өледі.
Анаэробтарды (микроаэрофильдерді) аэробты жағдайда өсіруге болады, егер дақылдандыру ортасына қайта қалпына келтіруші (оттегі акцепторы) глюкоза,цистеин,NA сукцинатын және т.б. қосса.
Слайд 72Ферменттер – ақуыз табиғатты жоғарғы белсенділігі бар биологиялық заттар, катализаторлар.
Кез келген микробтың ферменттік құрамы тұрақты және оның геномымен белгіленеді.
Ферменттердің биохимиялық жіктелуі:
Оксидоредуктазалар – тотығу-тотықсыздану процестерін катализдейді.
Трансферразалар – атомдық топтардың тасымалдануын қамтамасыз етеді.
Гидролазалар –әр түрлі қосылыстардың гидролитикалық бөлінуін қамтамасыз етеді.
Лиазалар –химиялық топтың субстратын гидролитикалық емес жолмен бөліп, қос байланыс түзетін немесе қос байланысқа химиялық топ қосатын реакцияларды катализдейді.
Лигазалар немесе синтетазалар – АТФ молекуласында фосфаттық байланыстың үзілуімен немесе сол сияқты трифосфаттағы процестерге байланысты 2 молекуласының қосылуын қамтамасыздайды.
Изомеразалар – элементтер тобының кеңістікте орналасуын анықтайды.
Слайд 73Ферменттердің жіктелуі:
Орналасуы бойынша:
1) ЭНДОФЕРМЕНТТЕР - жасуша ішінде орналасады;
2) ЭКЗОФЕРМЕНТТЕР -
сыртқы ортаға жасушамен бөлініп шығады.
Генетикалық бақылау механизмі бойынша:
1) Конститутивтік –ферменттердің
синтезі үздіксіз жүріп жатады. Субстраттың бар жоғына байланыссыз әрқашан да белгілі концентрацияда жасушада болады.
2) Индуцибельдік – фермент синтезі қажет субстраттың ортада болуына тәуелді болып табылады.
Слайд 74
Ферменттің құрамы геноммен анықталады және құрамы тұрақты. Биохимиялық құрылымын білу
ферменттің таңдауымен микроорганизмдерді идентификациялауға мүмкіндік береді. Ферменттеуде негізгі өнім көмірсулар
мен ақуыздар болып табылады:
оттегі;
газ;
индол;
күкіртсутек және т.б.
Слайд 75Бактерияның өсуі деп – жасушаның барлық компоненттері мен құрылымдарының бір
мезгілде келісімді түрде ұлғаюынан, жасуша массасының үлкеюіне әкелуін айтады.
Жасушаның өсуі шексіз емес. Ең үлкен
өсу деңгейіне жеткен кезде жасуша
бөлінеді(көбейеді) .
Бактериялардың көбеюі – көлденең (бинарлы) бөліну арқылы екі бірдей құрылым пайда болып,популяцияда жасуша санының көбеюіне әкеледі.
Слайд 76 Бактериялардың көбею фазалары
Бастапқы (лаг-фаза) (1-2 сағ)-бактериялардың клеткаларының саны
өзгермейді, аз ғана өседі физиологиялық бейімделу кезеңі,жаңа ферменттер индукциясын,рибосоманың жиыны
мен синтезін қосады.Бастапқы интенсивті жасушаның өсуі,бірақ бөліну жылдамдығы жоғары емес.
Экспоненциалдық фаза (логарифмдік) – жасушалардың тұрақты түрде максималдық жылдамдықпен бөлінуімен сипатталады. Бұл жылдамдық бактерия мен жылдамдық түріне байланысты болады. Бактериялардың арту уақыты генерациялану уақыты деп аталады, бұл уақыт бактерия түріне байланысты әртүрлі болады.Мыс: псевдоманад-14 мин, туберкулез таяқшасы-24 сағ.
Стационарлық фаза – жасушалар көбеюді тоқтатқанда болады.бактериальді жасушалардың активтілігінің төмендеуі және генерация кезеңінің ұзаруы ортада қоректік заттардың азғыруынан болады,онда метаболизм өнімдерінің көбеюі және дақылдың ескіруі болады.тыныштық кезеңінде пайда болған және өлген жасушалардың саны арасындағы тепе-теңдік болады.Спора түзетін бактериялар (бациллалар,клостридиялар) споруляция кезеңіне өте алады.
Өлім фазасы Зат алмасудың қышқыл өнімдерінің салдарынан немесе өзіндік ферменттердің аутолизінің нәтижесінде болады.
Популяция өсуінің логарифмдік фазасы үздіксіз дақылда байқалады. Бұған қоректік заттарды біртіндеп өлшемді түрде енгізу,бактериялық суспензияның тығыздығын бақылау және метаболиттерден тазартып отыру арқылы қол жеткізеді.
Слайд 77 Микробиологиялық қоректік орталар – бұл лабораториялық
жағдайда микроорганизмдерді дақылдандыруға арналған субстраттар
Табиғаты бойынша:
1. Табиғи – өзгермейтін жіпшелік
компоненттер (қан сарысуы, жұмыртқа ақуызы және т.б.);
2. Жасанды – тағам өнімдерінен жасайды, тиісті өңдеу жолымен
3. Синтетикалық – дәл қойылған дозировкадағы таза химиялық қосылыстардың ерітінділерінен тұрады.
Құрамы бойынша:
1. Қарапайым
2. Күрделі
Тығыздығы бойынша:
1. Сұйық
2. Жартылай сұйық – 0,3-0,7% агар
3. Тығыз – 1,5-2% агар
Қолданылуы бойынша:
1. Негізігі немесе универсальді (ЕПА, ЕПС)
2. Арнайы – микроорганизмдер қажет ететін күрделі орта
(Левенштейн-Йенсен)
3. Элективті (пептонды су, селениттік орта, тұзды агар)
4. Ажырату-диагностикалық (Гисс , Эндо, Левин, Плоскирев орталары)
Слайд 78
Қоректік орталарға қойылатын шарттар:
Бактерияның өсіп-өнуіне,қоректенуіне қажет барлық қоректік заттар
жеңіл қабылдайтындай болу керек;
Тиісті рН;
Ылғалдылығы жоғары болуы керек;
Мүмкіндігінше мөлдір болуы
керек;
Стерильді болуы керек
Өсу факторы болуы керек
Изотониялық болу керек
Слайд 79
Микроорганизмдерді дақылдандыру- микроорганизмдердің өсіп-өнуәне, көбеюіне қолайлы жағдай жасау болып
табылады.
Бактерияларды дақылдандыру шарттары:
қоректік орта
оптимальді температура
аэробты және анаэробты жағдайлар
дақылдандыру уақыты.
Слайд 80 Дақылдық көріністері:
Сұйық ортада өсуі:
- табиғи тұнба түрінде (қауыз
тәріздес, ұнтақ, мақта кесегі түрінде);
-беткей үлбір түрінде (жіңішке, жұмсақ, қабыршақты-сүйелді,);
-
диффузды бірқалыпты лайлану түрінде
Тығыз ортада өсуі - әртүрлі колония түзу (тығыз, шырышты, қаймақ тәріздес), өлшемдері (нүктелі - 1 мм дейін, ұсақ – 1-2 мм, орташа – 2-4 мм, ірі – 4 мм жоғары), түсі (сары, көк, қызыл, қара), иісі, пішіндері (домалық, сопақша, бұтақша).
- S-типті – аналашеті тегіс, жұмсақ, жылтыр, томпақ;
- R-типті –шеті дұрыс емес, бұдырлау.
Слайд 81Анаэробтарды дақылдандыру тәсілдері:
Жартылай сұйық ағар құйылған пробиркаға жоғарыдан түбіне
дейін себу әдісімен.
Анаэростатта өсіру – саңылауы жоқ жабық ыдыстарда:
- механикалық
әдіс бойынша ауаны, вакуумдық насос арқылы шығару;
- химиялық әдіс «пирогаллолмен», «ГазПак»;
- ауаның инертті газбен (азот) алмасуы немесе оттексіз газдың қоспасымен (N2-85%, CO2-10%,H2-5%).
Биологиялық Фортнер әдісі – аэроб пен анаэробтарды бірге өсіру.
Веньяль-Вейон әдісі – қантты агары бар пробиркаға пипеткамен балқытылған агарға себу.
Комбинациялық әдіс –оттегіні өзіне адсорбциялайтын және жұтатын ішкі органдардың бөліктері бар ортаны қолдану.
Слайд 82
Анаэробтарды ақылдандыруға арналған қоректік орталар:
Китт-Тароцци
Вильсон-Блер
Стерильдікті бақылау ортасы
Блаурок
Слайд 83 Анаэробтық жағдай жасау әдістері:
Физикалық (ауаны механикалық жолмен жою)
Химиялық (пирогаллол,тиогликольдық қышқыл,
натрии гидросульфат заттарымен оттегіні жұту)
Биологиялық (Пастер әдісі-анаэробтар мен аэробтарды бірге
өсіру)
Арнайы орталарды қолдану (Китт-Тароцци, Вильсон-Блер, СКС және т.б)
Слайд 84
Облигатты паразиттерді (вирустар, рикетсиялар, хламидиялар) дақылдандыру - тек тірі жасушаларда
атқарылады.
Облигатты паразиттерді (вирустар, рикетсиялар, хламидиялар) дақылдандыру әдістері:
жануарлар организмінде
тауық эмбрионында
дақыл жасушаларында
Слайд 85 Бактериологиялық (вирусологиялық) әдіспен диагноз қою кезеңдері:
микроорганизмдердің таза дақылдарын
бөліп алу,
микроорганизмдердің таза дақылдарын идентификациялау.
Бактериялардың таза дақылдарын бөліп алу принциптері:
себу
кезінде микроорганизмдерді механикалық ажырату,
микроорганизмдердің биологиялық қасиеттерін қолдану.
Слайд 86
Себу кезінде бір-бірінен механикалық ажыратуға негізделген таза дақылды бөліп алу
әдістері:
Дригальский әдісі.
Ілмекпен себу (штрих бойынша).
Секторлы әдіспен себу.
Микроорганизмдердің биологиялық қасиеттеріне негізделіп,таза
дақылдарды бөліп алу әдісі:
Қозғалатын бактерияларды (Шукевич әдісі-конденсацияланған суға себу).
Спора түзетін бактерияларды (зерттелетін материялды қыздыру).
Қышқылға төзімді бактерияларды (зерттеу материялын қышқылмен өңдеу).
Биологиялық әдіс арқылы патогенді бактерияларды (жануарға жұқтыру).
Анаэробты бактерияларды.
Слайд 87 Микроорганизмдерді дақылдандыруды тәжірибеде қолдану:
жұқпалық ауруларға диагноз қою үшін бактериологиялық (вирусологиялық)
әдісті қолдану,
Биотехнологиялық жұмыстар атқару үшін.
Слайд 88 НАЗАР АУДАРЫП ТЫҢДАҒАНДАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!