ТАҚЫРЫП 2. Мемлекет қоғамдық үдерістерді басқару субъектісі ретінде Дәріс

сағат)
Мемлекеттің пайда болуы, мәнісі мен негізгі сипаттамалары
Мемлекеттің пайда болуы туралы

теорияның негізгі бағыттары және оны басқару тәртібі, мемлекеттік құрылым және саяси режимі бойынша жіктеу
Әдебиеттер: нег: 1-21; қос 22-65

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

Мемлекеттің функциялары – қоғамдағы мемлекеттің мәні мен тағайындалуын сипаттайтын мемлекет

іс-әрекетінің негізгі бағыттары

Мемлекет функцияларының белгілері:
бұл — мемлекет іс-әрекетінің тарихи өзгермелі бағыттары.
бұл— мемлекеттің неғұрлым маңызды әлеуметтік саладағы тұрақты, қайталанушы да объективті қажетті іс-әрекеті.
олар мемлекеттің барлық органдарының үйлестірілген іс-әрекеті арқылы орындалады.
функциялардың іске асырылуы биліктік-мәжбүрлеу, құқықтық әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

кафедрасы

Мемлекет пайда болуының негізгі себептері
1. «иемденуші» экономикадан «өндіруші»

экономикаға көшу: яғни еңбектің бөлінуі (мал шаруашылығы мен жер игерудің бөлінуі, қолөнер, көпестердің пайда болуы);
2.Салыстырмалы артық өнім жасау (еңбек өнімділігінің артуымен): отбасылық және қоғамдық өмірді ұйымдастырудың өзгеруі; өнімді айырбас үшін өндіру; еңбек пен меншік арасындағы алшақтықтың пайда болуы еңбек құралдары мен өнімдеріне жеке меншіктің пайда болуына әкелуі;
3. қоғам мүшелерінің әлеуметтік-таптық жіктелуі (жекелеген адамдарда меншіктің жинақталуынан)

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

болуы тиіс.
Мемлекет:
Әлеуметтік және адамгершілік зұлымдық;
Құқықпен шектелуі тиіс (либералдар);
Жойылуы тиіс (анархистер,

марксистер).

Этатизм

Антиэтатизм

Мемлекеттің пайда болуы — әлемнің түрлі халықтарында түрлі жолдармен жүзеге

асқан ұзақ процесс.
Кейбір авторлар мемлекет пайда болуының 4 формаларын бөліп көрсетеді:
афиналық;
көне римдік;
көне германдық;
азиялық.

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

асырылған реформалар: Тезей, Солон, Клисфен реформалары;

Тезей реформасының мәні:
Халықты руластығына қарамастан

еңбек іс-әрекетіне байланысты кластарға жіктеу: жер иелері (геомор), белгілі қолөнермен айналысатын адамдар (демиург), ақсүйектілер (эвпатрид);
учредил в Афинах центральную власть.
Солон реформасының мәні:
Қоғамды мүліктік белгісі бойынша (жер иелену көлемі мен табыстылығы) 4 класқа жіктеу: алғашқы 3 класс мемлекеттік басқару органдарында басқару лауазымына ие болса, ал 4-ші класс халық жиналысына қатысып, дауыс беру құқығына ие болды.
Клисфен реформасының мәні:
Аттика территориясын 100 қауымдастық-округтерге (демалар) бөлу, олар өзін-өзі басқару қағидасына неізделіп, оларды ақсақалдар (демарх) басқарған

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

Мемлекеттің пайда болуының аталмыш формасы өзіндік ерекшеліктерге ие

болды. Рим қоғамында мемлекеттің пайда болуы мемлекетті басқаруға қатыстырылмаған келімсек плебейлер мен рим ақсүйектерінен құралған патрициялар арасындағы күреспен жылдамдатылған болатын

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

Мемлекет туындауының аталмыш формасына мемлекеттілік туындауының

германдық тайпалардың (варварлар) кең территорияларды жаулап алу процесімен қатар жүруі тән. Германдықтармен жаулап алынған Рим империясының үлкен территориясын басқару үшін рулас билік органдары сәйкес келмей, бұл мемлекеттің пайда болуына әкелді

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

болды (Мысыр, Вавилон, Қытай, Үндістан және т.б.)
1. Жер

общинасы, ұжымдық меншік сияқты рулас әлеуметтік-экономикалық құрылыс тұрақты болды. Көне Шығыста туындаған алғашқы мемлекеттер бір уақытта ауылдық общиналарды пайдаланып, басқарды, яғни өндірістің ұйымдастырушыларына айналды.
2. Азияда мемлекеттің пайда болуына күрделі ирригациялық және құрылыс жұмыстарын орындау қажеттілігін туындатқан климат ықпал етті
3. Мыңдаған құлдарды басқарған ру-тайпалас ақсүйектер біртіндеп мемлекеттік органдарға ауысты.

4. Басқару аппаратының саны артып, басқару мамандығы мен кәсіпқойлығы тұрақтандырылды
5. Мемлекет өндірістің ұйымдастырушысына айналды
6. Ұжымдық меншік мемлекеттік меншікке айналды, кейіннен оның жеке меншік формалары пайда болды (бастапқыда меншіктен лауазымды жоғалтумен айрылды); қоғам таптарға бөлінді

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

оны басқару тәртібі, мемлекеттік құрылым және саяси режимі бойынша жіктеу

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

және МЖБ кафедрасы
Никколо Макиавелли идеяларына бюрократия теоретиктері (М. Вебер,

Р. Михельс) сүйенеді;
Заманауи басқарудың дамуына ықпал еткен Макиавеллидің 4 қағидасы:
1) Лидердің беделі немесе билігі жақтаушылардың қолдауына сүйенеді; 2) бағыныштылар өз лидерінен нені күтетінін білуі тиіс;
3) лидер өмір сүруге деген еріккке ие болуы тиіс;
4) лидер – жақтаушылар үшін үнемі даналық пен әділдіктің үлгісі.

идеологиясы
Артықшылықтары:
азаматтық келісім мен руханилылықты нығайтады;
күштеуге жол бермейді
Кемшіліктері:
Ғылымға сәйкес емес
Ф. Аквинский
Мемлекеттің туындауы

Құдайдың еркімен байланысты болады. Адамдардың Құдайдың еркі мен қағидаларына бағынуы қоғамдағы тәртіпті қамтамасыз етеді. Монарх Құдайдың өкілі болып табылады

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

деген сыйластықты қалыптастыру;
қоғамның ұжымдылығы
Кемшіліктері:
мемлекет пен мемлекеттік биліктің отбасы мен әке

билігінен аййырмашылығын жоққа шығару

Конфуций

Отбасыдағы атаның (патриарх) табиғи қажетті билігі мен елдегі жоғарғы билік атасының өкілеттігі арасында параллель жүргізіледі (мемлекет отбасының тарихи даму өнімі)

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

мен құлатуға қатысты құқығы негізделеді
Кемшіліктері:
мемлекетке ықпал ететін объективті сыртқы факторлар

ескерілмейді (әлеуметтік-экономикалық, әскери-саяси)

Г.Гроций

Адамдар арасында келісім-шартқа отыру, олардың еркі мен санасының көрініс табуы мемлекеттің құрылуына әкелді

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

және өзге себептерді лайықты бағаламау
Ф.Энгельс К.Маркс В.И.Ленин
Мемлекет

қоғамдық еңбек бөлінісінің және бір кластың екіншісіне үстемдігін қолдау үшін антагонизмде болатын кластар туындауының нәтиже ретінде пайда болды

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

түлі қызығушылықтары психика арқылы жүзеге асырылады
Кемшіліктері:
Барлық қоғамдық өмірді адамдардың психологиялық

өзара әрекеттестігіне теңеуге болмайды;
Қоғам мен мемлекеттің өмірін психологияның жалпы заңдарымен өлшеуге болмайды.

З.Фрейд Л.И.Петражицкий

Мемлекет адамның ұйымдасқан қоғам шеңберінде өмір сүруге деген психологиялық қажеттілігі нәтижесінде қалыптасты

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

тән болды
Кемшіліктері:
Әскери-саяси факторлардан басқа өңірде әлеуметтік-факторлар да орын алады
К.Каутский
Мемлекеттің пайда

болуы табиғат заңының көрінісі ретінде адамзат дамуының тарихына тән соғыстармен байланыстырылады (мемлекет мәжбүрлеудің айрықша аппараты)

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

тәсілі
федерация
Унитарлы мемлекет
Конфедерация
Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

бірігу нәтижесінде туындауы)
1) Федеративті мемлекет табиғаты бойынша екіжақты:
Бірегей мемлекет;
Мемлекеттер одағы.
2)

Негізгі қағидасы — жалпыфедералдық конституция мен заңнама үстемдігі
3) Федерацияның әр мүшесі егемендігінің көрсеткіші – оларда өзіндік конституция, заңнама, өкілетті және атқарушы билік органдары, кейбір жағдайда азаматтық, елтаңба, әнұранның болуы
4) Маңызды біріктіруші фактор – бірегей әлеуметтік-экономикалық кеңістік, ақша бірлігі мен азаматтықтың ортақтығы

Қазіргі таңда 20 федеративті мемлекеттер бар:
Өзге территориялардың орталықтан бірігуімен шарттық қалыптасуды үйлестірді (АҚШ);
Унитарлы мемлекеттің федералдануы есебінен құрылды (Австрия);
Деколонизациялану процесінде федерация ретінде қалыптасты (Үндістан);
Саяси жағдайына байланысты формалды түрде шарттық процеске жүгінген жоғарыдан орталықсыздандырылды (РФ)

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

органдарының бірегей жүйесі, барлық әкімшілік-территориялық бірліктердің орталықтану дәрежесі (оларда саяси

дербестіктің болмауы)

1. Орталықсызданды
рылған:
өңірлік ұйымдасу жергілікті жерлерде қалыптасады.
Мысал: Ұлыбритания, Испания, Италия

2. Орталықтандырыл
ған:
өңірлік ұйымдасу орталықтан тұлғаларды тағайындау арқылы орталыққа бағынады.
Мысал:
Өзбекстан, Қазақстан

өзін-өзі ұйымдастыру билігіне ие болмайды;
2) Территорияларға қатысты бірегей болып табылатын

(іштей бөлінсе де) орталықтан басқарылады.
3) Территориялық қауымдастықтар мен олардың органдары өз мемлекеттігіне, заңнамасына ие болмайды, сонымен қатар олар орталықтың заңнамалық немесе сот іс-әрекетіне қатыса алмайды

Мысалы: Финляндия, Франция, Жапония. 1918 жылға дейін Ресей империясы да унитарлы мемлекет болған.
Қазір Ұлыбритания, Испания, Италия, Дания, Финляндия сияқты бірқатар унитарлы елдерде жекелеген территориялар үшін әкімшілік автономдылық бар (Ұлыбритания құрамында Шотландия және Солтүстік Ирландия шектеулі автономдылыққа ие)

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

мақсатта құрылған егемен мемлекеттердің тұрақты одағы)
Конфедерация субъектілері жоғары егемендікке ие,

конфедерация тек сыртқы, қорғаныс, кейде қаржы-экономикалық саясат мәселелерін шешеді;
Орталық органдар, бірегей қарулы күштер және ортақ банк жүйесін құру қажет болған жағдайда оларды паритетті негізде және конфедерация субъектілерінің заң актілерінде ратификациялау шартында ғана құрайды

Мысал: ХХ ғасырда Мысыр мен Сирия Бірікке Араб Республикасын құрды (1958–1962 жж.), Сенегал және Гамбия — Сенегамбия (1982), Чехия және Словакия — Чех және Словакия Федеративті Республикасын (1990–1992 жж). КСРО-ң бұрыңғы республикаларынан құралған ТМД-н құқықтанушы мамандар конфедерацияға жатқызады ; ал негізінен ол кеңес беруші мемлекетаралық келісім ғана болып табылады

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

болатын басқару формасы
1. Шектелмеген (абсолютті) монархия:
Ел басының толыққанды билігі;
монарх –

егемендіктің жалғыз тасушысы

2. Шектеулі (конституциялық) монархия:
конституциялық – монархтың билігі конституциямен шектелген;
парламенттік – монарх өкілеттігі парламенттің әрекетімен шектеледі

Статистика:
Қазіргі таңда монархиялық құрылым әлем елдерінің 15%-да әрекет етеді

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

кафедрасы

үстемдігі;
Биліктің бөлінуі;
Адамдардың шынайы саяси және әлеуметтік құқықтары мен еркіндіктерінің болуы;
Мемлекеттік

билік органдарының сайлаулылығы;
Оппозицияның болуы және плюрализм (өзгелердің пікірі мен идеологиясына сыйластық, оның ішінде оппозияциялыққа), толық жариялылық қамтамасыз етілген)

2.Антидемократиялық:
Заңсыздық пен террордың үстемдігі;
Саяси плюрализмнің болмауы;
оппозициялық партиялардың болмауы.

тоталитарлы

авторитарлы

кейінгі
Неототалитаризм
Нашар дамыған елдердегі монархия
Жеке дара тәртіп
Әскери тәртіп
Теократия

билікті ұйымдастыру
1) Халық - билік көзі;
2) Биліктің бөлінуі (заң щығару,

атқарушы, сот билігінің бөлінуі);
3) Азаматтар бірлестіктері мемлекет істерін басқаруға қатысады;
4) Орталық (экология, әлемдік қауымдастықта еңбектің бөлінуі, жанжалдың алдын алу) және жергілікті органдардың бөліну жүйесі;
5) Саяси плюрализм - екі немесе көппартиялы жүйені құру мүмкіндігі, саяси партиялардың бәсекелестігі және олардың халыққа ықпалы, заңды негізде саяси оппозицияның әрекет етуі

Мәселелері:
қоғамның шамадан тыс әлеуметтік жіктелуі, кейде демократияның өзінің диктатын жүргізуі (көпшіліктің авторитарлы үстемдігі), кейде бұл режим биліктің әлсіреуіне, тәртіптің бұзылуына, тіпті анархияға әкеледі

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

– бір партияның, топтың, тұлға немесе әлеуметтік институт билігіне монополия
1)

Ешкімге есеп бермейтін бір топ, партия немесе коалицияның монополиясы;
2) Оппозиция әрекетіне толық немесе жартылай тыйым салу;
3) Жоғары орталықтандырылған биліктің құрылымы;

4) Шектеулі плюрализмді сақтау, мемлекет және қоғам арасында дифференциацияланған қатынастың сақталуы :
5) Биліктің күштеусіз асуы мүмкіндігінің болмауы;
6) Билікті сақтап қалу үшін күш қолдану

Қазіргі таңда авторитарлы режим кең таралған: Азия елдері, Африка, Таяу Шығыс, Латын Америкасы

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы

шексіз араласу

(тоталды) бақылаумен сипатталатын саяси режим түрі
1) Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін

Италия және Германия елдерінде орын алды;
2) Бұл режим аса орталықтанумен сипатталады. Басқару жоғарыдан бұйрық берумен ұласады, мұнда инициатива ынталандырылмай, жазаланады.
3) Жергілікті билік органдары бұйрықты қарапайым берушілерге айналады.
4) Өңір ерекшеліктері ескерілмейді

Тоталитарлы режимге дәстүрлі түрде жатқызылады: коммунистік («сол жақ» (КСРО – Сталин, ҚХДР – Мао Цзэдун) және фашистік («оң жақ» (Германия – Гитлер, Италия – Муссолини)

шарты
Ол экономиканың тауарлы-ақшалай, нарықтық ұйымдастырылуымен байланысты;
Барлық азаматтардың формальды теңдігі;
Сөз еркіндігі,

меншік формалары, жеке инициатива;
Мемлекеттік билік сайлау жолымен қалыптасады, оның нәтижесі тек халық пікірінен емес, сонымен қатар қандай да бір партиялардың қаржылық мүмкіндіктерінен тәуелді болады
Мемлекеттік басқару биліктің бөлінуі негізінде жүргізіледі

Мәселелері:
Кейбір азаматтар категорияларын әлеуметтік қорғау, қоғаамның жіктелуі, т.б.
Тек экономикалық және әлеуметтік даму деңгейі жоғары қоғамда неғұрлым тиімді болады;
Халық неғұрлым жоғары саяси, интеллектуалды, құқықтық мәдениетке ие болуы тиіс

Экономикалық теория және МЖБ кафедрасы