Слайд 3 ULAÇLAR (ZARF-FİİLLER)
Eylem kök ve
gövdelerinden (ulaç ekleriyle) türetilmiş sözcük. Ulaçlar, yapılışlarına göre ikiye ayrılırlar:
Eylem kök ve gövdelerinden özel eklerle türetilen ulaçlar; ad eylemlerden ya da belirtme ortaçlarından ulaç görevi yapan sözcüklerle türetilen ulaçlar, "-ip" yapılı ulaçlar, özneleri, kipleri ve çekimleri eşit olan eylemleri dile getirirler. Durum ulaçları ise eylem köküne "-erek", "-ken" ekleri getirilerek yapılırlar. "-ince" ekiyle yapılan ulaçlara da artçıl ulaçlar denir. "-eli" ekiyle türetilen ulaçlar, başlama ulaçlarıdır. Bitirme ulaçları ise "-inceye dek" ekiyle türetilmiş ulaçlardır. "-dikçe", "-meden", "-dikten sonra" ekleri, zaman ulaçlarını oluşturmada kullanılırlar. "-e kadar" ekinden ad eylemlerden ulaç yapmada yararlanılır.
Ulaç bir cümlede belirteç olarak kullanılan eylemsidir.
Ulaçlar üç kısıma ayırılır:
Bağlama ulaçı
Durum ulaçı
Zaman ulaçları
Слайд 4Bağlama ulaçları:
-ip (-ıp, -up, -üp) yapım ekleri kullanılar türetilir.
Öğretmen eylemsiler
konusunu anlatıp bitirdi.
Tahtaya bakıp soruyu çözdü.
Sabaha kadar
konuşup durdu.
Arabaya binip gitti.
Yaşlı kadının elinden tutup karşıya geçirdi.
Ödevlerini bitirip uyumaya gitti.
Eve gidip gelecekti.
Ali çok ders çalışıp başarılı oldu.
Bu hikâyeyi yazıp bana getireceksin.
Bu evrakları alt kattaki memura imzalatıp,tekrar bana getirin.
Kahvaltı edip, işe gittim.
İşi bitirip, eve döndüm.
Mektubu yazıp, sana gönderdim.
Слайд 5
Durum ulaçları;
arak (-erek),-e… -e (-a… -a),-madan (-meden), gibi ekler
ile türetilir.
Sen gelmeden işleri bitirdi.
Konuşarak yanımızdan geçtiler.
koşarak yanıma
geldi.
Adam bilmeden konuşuyor.
Dereyi görmeden paçaları sıvama.
El, elin eşeğini türkü çağırarak arar.
Konuşarak halletmeliyiz bütün problemleri.
Bana söylemeden bir yere gitmez.
Kardeşim ağlaya ağlaya eve gitti.
Gençliğimizde güle oynaya yaşıyorduk.
Bugün kahvaltı yapmadan okula gitti.
Arkadaşım koşarak yanıma geldi.
Adamı öldüresiye dövmüşler.
Слайд 6Zaman ulaçları;
-alı (-eli),-dığında (-diğinde, -duğunda, -düğünde, -tığında, -tiğinde, -tuğunda,
-tüğünde),-dıkça (-dikçe, -dukça, -dükçe, -tıkça, -tikçe, tukça, -tükçe), gibi ekler
ile türetlilir.
Sen gideli yüzüm hiç gülmedi.
Bu kitabı okudukça ufkum açıldı.
Sen geldiğinde hâlâ uyuyordu.
Buğday başak verince, orak pahaya çıkar.
Güldükçe gülesi artıyordu.
O evden ayrılalı üç yıl oldu.
Bu kitabı okuyalı düşüncesi değişti.
Bunu gelince konuşuruz.
Sizinle İstanbul’a gelince görüşürüz.
Yürüdükçe yol tükenir.
Buraya geleli huzurum kaçtı.
O mahalleden ayrılalı tam üç yıl olmuş.
Kopya çekerken kitap açık olduğu halde yakalandı.
Herkes çalıştığı kadar başarılı olur.
Слайд 7КӨСЕМШЕ
Көсемше де етістіктің ерекше түрі. Есімше сияқты көсемше
де сөйлемде екі түрлі мәнде, екі түрлі қызметте қолданылады. Бірде
жіктеліп келіп, немесе күрделі етістіктің негізгі етістік сыңары көсемше тұлғасында келіп, көмекші етістік жіктеліп, қимылды, іс-әрекетті шақка байланысты білдіреді де, сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады.
Слайд 8Көсемше мына жұрнақтар арқылы жасалады:
1) -а, -е, -й: айтпа,бере,ойлай;
2) -ып,
-iп, -п: айтып,берiп,ойлап;
3) -ғалы, -гелi, -қалы, -келi.
Көсемшенiң жұрнағы бар мақал-мәтелдер:
1.
Дұшпан кулдiр[iп] айтады,
Дос жылат[ып] айтады.
2. Досы көптi жау алма[й]ды,
Ақылы көптi дау алма[й]ды.
3 Асқар тау алыстан көрiн[е]дi.
4. Сын тузелме[й],мiн тузелме[й]дi.
5. Ат баспа[й]мын деген жерiн уш басар,
Ер татпа[й]мын деген дәмiн уш татар.
6. Ақылды адам айтқызба[й] бiл[е]дi,
Ақсұнқар қаққызба[й] iл[е]дi.
7. Адамды тусiне қара[п] таныма,
Iсiне қара[п] таны.
Слайд 9Көсемшенің сөйлемдегі қызметі.
Пысықтауыш : Барлық қосымша арқылы пайда болып, пысықтауыш
бола алады. Көбіне баяндауыштың алдында келеді.
Мысалы: Мен айт+қалы келдім.
Баяндауыш: -ып-іп-п-
жұрнақтарын иеленіп, баяндауыш болады. Сабақтас құрмалас сөйлемнің бір бөлігінде де баяндауыш қызметін атқара алады.
Мысалы: Марат жұмысқа бар+ып келді. Түнде жаңбыр жау+ып+ты. Ол айт+а салды.
Көсемшенің үш түрі бар
1. Ауыспалы осы шақтық көсемше.
2. Өткен шақтық көсемше.
3. Келер шақтық көсемше.
Слайд 101. Ауыспалы осы шақтық көсемше: Етістіктің бастапқы түріне және етіс түріне
–а-е-й- жұрнақтары қосылады.
Мысалы: сал+а, ер+е, көр+е, сөйле+й т.б.
2. Өткен шақтық
көсемше: Етістіктің бастапқы түріне және етіс түріне – ып-іп-п- жұрнақтары қосылады.
Мысалы: сал+ып, ер+іп, көр+іп, сөйле+п, болғыз+ып т.б.
3. Келер шақтық көсемше: Етістіктің бастапқы түріне және етіс түріне –ғалы-гелі-қалы-келі- жұрнақтары қосылады.
Мысалы: сал+ғалы, ег+гелі, болғыз+ғалы т.б.
Келер шақтық көсемше –отыр-жатыр-тұр-жүр- етістіктермен тіркессе,негізгі етіс болады.
Мысалы: барғалы отыр.
Келер шақтық көсемше құрмалас сөйлемнің құрамында келгенде, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болып, мезгілді білдіреді.
Мысалы: Ол кеткелі менде маза жоқ.
