Презентация урока адыгейской литературы

КАК ЖИЗНЬ

К1элэеъаджэр:
Жак1эмыъо С.Х.

зылъэкIыщтыр – а дунаим цIыфым ыкIуачIэ нахь зэрэщыпытэнымкIэ ыпсэ емыблэжьэу,

ылъэкIыщтым фэдизкIэ ащ хэлажьэрэр ары ныIэп».

КIэрэщэ Тембот.

«АдыгэхэмкIэ цIыфым идахэ аIоным нахь лъапIи щыIэп, иIае аIонри хьадэгъущэм фэдэу щыхъущтыгъ».

«Одно острое слово – человек обречен на позор. Восхваляющая песня – и человек вознесен на вершину славы».

КIэрэщэ Тембот.

нахь IупкIэу къэлъэгъуагъ. Шъхьэпэ ос тхыцIэ джэдэжъыхэу къоечIэежъхэу, иныжъ гуихэу

зэтегъэшэсагъэхэу дунэешхо шъэфыр акъоушъэфагъэу къэлъагъох».

«Чъыгыжъ джадэхэм, иныжъ хабзэу, чIыпIабэ аубытыгъэу, мэз чIэхъу Iэхъу - лъэхъоу щытых».

« …Чъыгыжъмэ пхъэцэу атыришIагъэхэри къэтэбэ дэхэ дэдэу къыщэхъу».

«Тыгъэмыхъо чапэхэмрэ бгы тхыцIэхэмрэ зэлъызыIыгъ тфэй мэзышхо чIэхъухэми фитэу жьы къащещэжьы».

иIуплъэрэ итеплъэрэ узэригъэхъуапсэу гоIу. БлыпкъышIо бгы псыгъоу, ынэгу гъучIышъоу щыкIагъэ

имыIэу бзыхьагъэ. ЫпакIэ бжъэ шIуцIэ псыгъоу IугъэщыкIыгъ, жакIэр мыкIырэу шъабэу мэтIыргъо».

«КъокIэ-бгычIэмэ изакъоу ахэфагъэу зэхъум, Ерстэм, тамэ къыгокIагъэу быбыным фэдэу, ыгурэ ышъхьэрэ псынкIэу, гоошъхьаоу нычэпэ шъхьащылъыгъэри тезыжьыгъэу гъэшIэгъонэу зэу зыкъихъожьыгъ».

лIыгъэшхом лъыIэсышъущтэп!...»
«Бэ ымыIоу, игущыIэ уасэ фишIыжьэу, купкI хэлъэу гущыIэныр!...»

Шыблэ машIохэри зэ къамыщ псыгъоу, зэ блэшхо IонтIагъэу, зэ

аркъэн зэблэдзыгъэу, зэй чъыгы къутэмэшхоу машIо зыкIэнагъэм фэдэу мэшIо къутэмэ жъгъэибэу- бгышъхьэм зыкъыхасэ, сэпэ фаоу къео, кIилъэшъоу къытриупцIэу къео,зэблэу, зэбледзы, мэгъуахъо, мэцIацIэ.

Бэрэ пэмытэу Оштэн ышыгу а пщэ шIуцIэ-шхъуантIэхэр мэшIо плъыгъэ къамыщхэм зэхаупкIатэу фежьагъ.

Дэплъыешъ, мыжъобг цэкIэшхор иныжъ блыпкъэу ошъо шхъуантIэм кIэгъэкъуагъэу къыщэхъу.

« Хыр псэушъхьэ джэдэшхоу зиIуант1эу, уалъэу къакIорэм фэд. Анахьэу хыр псэушъхьэ фэдэу къыщызгъэхъури нэпкъым къызэрезаорэр ары – гъуахъоу къыдэбэнае, пэмылъэшыгъэу губж Iупсыр ыутхэу зэкIэожьы, ыгъэплъэхъоу ыгъапцIэ шIоигъо фэдэу, къедэхашIэу къебзэи…».

Шыгубгъо лъхъанчэ цIыкIоу, шъхьапIэнэ кIэракIэм фэдэу, фэкъощашъоу ышъхьашыгу тес. Ежь

пшъашъэри, бзыу кIэракIэу быбыжьынэу хьазырым фэдэу, пкъы псынкIэ шъхьэ псынкIэу зыгорэу къыщэхъу…»

зэпэщэчыгъэу, сакъэу, ябгэу зыгорэм паплъэрэм фэдагъ. Нэр пIэпихэу дахэу, ищыгъэу

ыпкъыкIэ бжьышIоу, ау пфэмыIорышIэн, пфэмыгъэIэсэн псэушъхьэ Iэлым фэдэу, угукIэ уигъаштэу Ерстэм гъэшIэгъон горэу къыщыхъугъ».

« …ЩыIакIэр рагъэкIэрэкIэнэу тхыпхъэ дахэхэри къыхахыщтыгъэ, дышъэ идэгъэ дахэхэри агъэчъыщтыгъэ, нэтеплъэгъу закъокIэ лIым фэшIу шъуашэ фадыни алъэкIыщтыгъэ – зэраIоу, аIапэ дышъэр къыпызыщтыгъэ».

бзылъфыгъэ шъуашэ хахын алъэкIыгъ…»
«…Пшъэшъэ гъэкIэрэкIэным зи

къогъанэ яIагъэп…»

яIагъэр хьакIэщ зэгъокIыр арыгъэ»
«ШIулъэгъур, лIыгъэм фэдэкъабзэу, Iахь мыгощ».
«Нэр ащэ,

напэр ащэфы».
«Шъоури IэшIу, ау зыгу римыхьрэм ышхырэп»

«Бэ зыгъашIэгъэ нахьи, бэ зылъэгъу»

ыпашъхьэ исыгъ.(307. Ш.З.).
2. …итеплъэ: шышъхьэм фэдэу нэгу к1ыхьэ нэк1убгъу, ы1упш1эмэ

къыблэк1эу пэшхор къещыпсэхыгъ, пэк1э ш1уц1эшхор 1угъэщык1ыгъ. Ынэхэр мыт1ырэу зэрмырым фэдэу утхъуагъэхэу – 1уплъэ го1удж.(302. Ш.З.).
3. Л1ы шышъхьэ пэк1эшхор апэу алъэгъуи къыхагъэщыжьыгъ.(306. Ш.З.).
4. Блыпкъыш1о бгы псыгъу, ынэгу гъуч1ышъоу щык1агъэ имы1эу бзыхьагъэ. Ыпак1э бжъэ ш1уц1э псыгъоу 1угъэщык1ыгъ, жак1эр мык1ырэу шъабэу мэт1ыргъо.(8. Ш.З.).
5. Мустафэ ынэгушъхьэ убэрэпщыгъит1ур нахьри къыгъэпщынэу лъэшэу жьы ыщи, хьылъэу гук1аеу къыдит1упщыжьыгъ.(314. Ш.З.).
6. Л1ы нэгут1э пэтхыуан, пщэрэп, ау л1ы къобэ – бжъэбэшху. (309. Ш.З.).
7. Л1ыхъужъыгъи, блэнагъи, гулъыти, зэхэш1ык1и, гушъэбагъи, гупытагъи – зэк1э дэгъоу ц1ыфым хэлъыр л1ыгъэм фэгъэзагъ. (285. Ш.З.).
8. …мэхъух л1ы дэгъухэр: шъыпкъагъэ акъолъэу, гущы1э хьаулые амы1оу, ягущы1э купк1 хэлъэу, зэ1ук1э хъумэ я1ушыгъэк1э ц1ыфхэр агъэда1оу, ц1ыфхэри упч1эжьэгъук1э къанэсэу. (284.Ш.З.).
9. Ау мыдрэ пшъашъэр ибжьыш1уагъэк1и, идэхагъэк1и, и1ушыгъэк1и къахэщыщтыгъэ. … Адрэ пшъашъэ нэгъуцухэм ахэмык1ак1эу, ыни ыпи мэгуш1о, гуш1о бзыйхэр ынэгу къык1ихыщтыгъэ. (257. Ш.З.).
10. К1элэжъ пл1э1убгъу, пкъыеу къобэ –бжъаб. Мыт1ыры. (Ш.З.).

К1эрэщэ Тембот ц1ыфым иобраз къызэригъэлъагъорэр.

1. Ш1улъэгъур, л1ыгъэм фэдэкъабзэу, 1ахь мыгощ.
2. Шъоури 1эш1у, ау зыгу римыхьрэм ышхырэп.
3. «Бэ зыгъаш1эгъэ нахьи, бэ зылъэгъу»,
4. «Нэр ащэ, напэр ащэфы», «1оф мыублэм блэ хэс». (Ш.З.).
5. «Дахэм Блэр гъуанэм къырещы» -а1уагъ.
6. Теплъэ дахэм, зек1ок1э-ш1ык1э дахэм ц1ыфыр сыдигъок1и къагъэдахэ, къагъэбжьыш1о.
7. Жъыр бгъаш1омэ, пшъхьэ огъэш1ожьы» - а1о адыгэмэ.
8. « Пчъэ1ушъхьа1ум плъакъо иудзыгъэми, уянэ къыуаджэмэ къэгъэзэжь», - а1о адыгэмэ.
9. « Улажьэмэ лыжъ пшхын, умалыжьэмэ лажьэ бгъотын»
10. « Е ул1ын, е ул1эн» зыфа1уагъэр мыщ фэдэ ч1ып1э ушэтып1э а1оба.
11. Мэзрэ чэщрэ уишъэф ащымы1у а1ощтыгъэ, ау шъэф 1отап1эу я1агъэр хьак1эщ зэгъок1ыр арыгъэ.
12. Л1ыгъэм мак1эм рыкъэйрэр, л1ыгъэшхом лъы1эсыщтэп!.. .(Ш.З.)
13. Зэогъум шышъхьэ мыгъаз» - зыфа1орэм фэд.. .( Ш.З.)
14. Е ул1эн, е ул1ын. (18. Ш.З.).
15. Блэ зэуагъэр аркъэнми щэщтэ» зэра1оу…(19. Ш.З.).
16. «Ц1ыф зыщымылъэхъужьын тхьэ уехь!».. .(Ш.З.)
17. « Ц1ыфмэ къыбдамылъэгъущт шхыни, шъуаши, бгъахъи, блэжьи сыд апк1а!» - а1ощтыгъэ адыгэмэ.(64. Ш.З.).
19. «Ащ ыц1э хэры1урэм ялый!, «Ащ идауш фэдэр ил1ыгъ, ил1ыгъэ фэдэри иц1ыфыгъ!».(73. Ш.З.).
20. Гуащэр къыщи, псаоу, тхъэжьэу къэнэжьыгъ зыфа1уагъэр пшысэмэ…(33. Ш.З.).
21. Хьак1эр мэфищэ щысмэ унагъом щыщы мэхъужьы зэра1орэм тетэу, синахьык1э 1энат1э сы1ууцуагъэ(251. Ш.З.).
22. Ц1ыфхэр ылъытэным ежь ышъхьэ ылъытэжьыни ди1ыгъэу щытыгъ.(113. Ш.З.).
23. Шъхьак1ор зыфэмыщэчырэр ишъхьак1о тек1одэжьы.( 104. Ш.З.).

Ч1ыопсыр къызэригъэлъагъорэр.

Гущы1эжъхэмрэ адыгэхэмэ а1уагъэхэмрэ.

1. Чыжьаплъэм фэдэп, благъэу ущытэу зыхъурэм, уаем Оштен шыгу щыхъэрэ- щыш1эрэ гъэш1эгъон дэд. Шыблэо маш1оу ынап1э ик1ыгъэм бгым ышыгу зэхиупк1атэ фэдэу къыпщэхъу. Шыблэ маш1охэри зэ къамыщ псыгъоу, зэ блэшхо 1онт1агъэу, зэ аркъэн зэблэдзыгъэу, зэй чъыгы къутэиэшхоу маш1о зык1энагъэм фэдэу мэш1о къутэмэ жъгъэибэу- бгышъхьэм зыкъыхасэ, сэпэ фаоу къео, к1илъэшъоу къытриупц1эу къео,зэблэу, зэбледзы, мэгъуахъо, мэц1ац1э. (182.)
2. Хъураеу а уц къэшхъо хышхом нэмык1 зи ынэ къыпэш1офагъэп.(178.
Нэр зыдаплъэрэм зи къыпэк1эуцон щы1агъэп, зэшъозэпц1эу убгъугъэ ч1ыгу хъураем ошъо шхъуант1эр щыуанышхоу къышъхьащыу1убагъэ фэдэу, ч1ыгумрэ уашъомрэ зыщызэтелъыр 1упк1эу олъэгъу фэдэу къыпш1ош1ы.(178.Ш.З).
3. Тыгъэмыхъо чапэхэмрэ бгы тхыц1эхэмрэ зэлъызы1ыгъ тфэй мэзышхо ч1эхъухэми фитэу жьы къащещэжьы.(128. Ш.З.).
4. Чъыг пц1анэхэм куами агомытэу, пкъэу упсэхьыгъэм фэдэу, лъагэу за1эты, п1уак1эуи итэкъухьагъэх.(132. Ш.З.).
5. Чъыгыжъ джадэхэм, иныжъ хабзэу, ч1ып1абэ аубытыгъэу, мэз ч1эхъу 1эхъу- лъэхъоу щытыгъ. (128. Ш.З.).
6. Ошъочапэр джыри нэфыпсэу, бгышъхьэ лъагэхэри тыгъэ бзыйхэм къагъэлыдызэ, бгы т1ок1э лъэгухэм пщапэр щызэхао, мэзахэр къепсыхы.(92. Ш.З.).

апсэ халъхьагъ» -а1он. Мыл1эжьын щы1эп, емык1у къэпхьэу ущы1эн нахьи, ппсэ

хаплъхьэми нахьыш1у.(316. Ш.З).
2. Ежь гухэлъэу ыш1ыгъэм ыгуи ыни тегъэнагъэ фэдэу еплъыхы щыс.(309. Ш.З.).
3. Мыдрэ Суанд, ынап1э едзыхыгъэми, щэбзэкъу къэщагъэм фэдэу, зэпэщэчыгъэу, сакъэу, ябгэу зыгорэм паплъэрэм фэдагъ…Нэр п1эпихэу дахэу, ищыгъэу ыпкъык1э бжьыш1оу, ау пфэмы1орыш1эн, пфэмыгъэ1эсэн псэушъхьэ 1элым фэдэу, угук1э уигъаштэу Ерстэм гъэш1эгъон горэу къыщыхъугъ.(308. Ш.З.).
Ет1ани, ыгу зэре1урэм имызакъоу, ыпсэ лыузы 1эш1оу къыхаоу, гук1эгъум ыгу зыкъыщи1этыгъ.(69. Ш.З.).
4. Пшъэшъит1ум а1они аш1эни амыш1эу, 1анэр къагъэк1уати, т1ысынэу фежьагъэх. Ау Суанд ынэмэ чъы1э сырмаер къак1ихэу къы1уагъ.(115. Ш.З.).
5. Нэр зэблагъэплъэу, къэптан зэмышъогъубэр, дани, чэтэни зэтефыгъэу, зэхэлъыгъ.(305. Ш.З.).
6. Батым зыми къык1эупч1эжьыгъэп, зыхэхьэгъэ дунаим гъэш1эгъон бащэ щилъэгъугъэу ыбзэ ыубытыгъэм фэдагъ.(297. Ш.З.).
7. Мы лъэныкъомк1э сэ зыт1о-зыщэ сыкъырык1уагъэшъ, мы къалэхэр хэкужъ бгынэжьыгъэм фэдэу къысщыхъугъ.(295. Ш.З.).
8. Ау мыдрэ пшъашъэр ибжьыш1уагъэк1и, идэхагъэк1и, и1ушыгъэк1и къахэщыщтыгъэ. … Адрэ пшъашъэ нэгъуцухэм ахэмык1ак1эу, ыни ыпи мэгуш1о, гуш1о бзыйхэр ынэгу къык1ихыщтыгъэ. (257. Ш.З.).
9. Мэхъэджэгъэ маш1ор ынэмэ папц1эу къарылыдык1эу, ыцунтхъэным фэ1умац1эу, а къылъэгъугъэр 1эк1эхьаным ы1упс къыфечэу, ынэхэр занк1эу, дысэу къытедыягъэ фэдагъ.(21. Ш.З.).
10. Зэп1э –зэрыт, игупшысэ уасэ феш1ы, гущы1э мыщыу зафа1орэмфэдэ къэжъдэзыхэщтэп.(57. Ш.З.).

Зэгъэпшэныр.

Эпитетымрэ метафорэмрэ.

1. Бэ ш1эн мак1э ш1эн – а хьэк1э- къуак1эмэ ар а1эк1эфэн.(136. Ш.З.).
2. Икъэлъэгъуак1э фэдэр ибзэхыжьык1.(137. Ш.З.).
3. Умыуцумэ къиуцук1 у1ук1эн.(135. Ш.З.).
4. Мафэ къэси упч1э бжыб а1эгу илъэу унагъом ышъхьэ л1ыжъэу Таур дэжь чъэщтыгъэх, адрэми бэр фызэхэмыфэу, бэри ищыпэзэхэхэу гугъу хэтыгъ.(112. Ш.З.).

1. Ишхо тыжьын телъхэми тыгъэ бзыйхэр ащэджэгу. Ицокъэ-маистэхэри плъыжьбзэ тэпых. Сыдми, мэзы атакъэм фэдэу, къолэнэу зэхэлъ, ежь к1элэ зищыпэшэс п1онэу, шым къец1ык1ок1эу, нысхъапэу тырапхыхьагъэ фэдэу, тегъэпк1агъэу тес.(135 Ш.З.).
2.Хъулъфыгъэми ащ фэдэ зэте1эжэгъэ икъэшъуак1э, пщэм хэхьаны ч1ылъэм къехыжьынышъ, жьыхьарзэ коренэу, умылъэгъужьэу, къэшъо псынк1эу зыкъыщырит1эным фэдэр, л1ыгъэ пхъашагъэу, к1оч1э лыягъэу къоушъэфагъэу къолъэу къыпш1уегъэш1ы.(76. Ш.З.).
3. И1эшъхьэтелъит1у итамэу бзыу к1эрак1эу зи1этын, пщэсым хэхьэжьын фэдэу, …(76. Ш.З.).
4. Суанд, мыжъосыным фэдэу, ышъхьэ 1этыгъэу и-закъоу пчэгум итыгъ. Пщынаохэм яорэд къыхадзэгъэ ужи, къызэрыригъэжьэщт ш1ык1эм егупшысэ п1онэу, чъыгъэм фэдэу, т1эк1урэ щытыжьыгъ.(75. Ш.З.).
5. Ау адыгэ орэдыр... Ыгуи ыпкъышъоли зыгорэущтэу псынк1э хъугъэу ч1ыгум тыре1этык1ы, бзыоу ошъогум итым фэдэу, Дунаем идэхагъэ къыхегъаплъэ, дэхэгъэ хъырахъишъэхэр идунэе 1эрылъхьэу къыщегъэхъу, щы1эныгъэм и1эш1у ыгу къырагъачъэ, ц1ыф тхьамык1эу насып фэхъуапсэхэм гук1эгъушхор ыгу къыщафе1эты, ыпсэ ц1ыфыгъэ 1эш1у къырегъачъэ.(107. Ш.З.).
6. Гуащэ къэсэщэ с1уи, блашхъо сиунэ изгъэт1ысхьагъ… - ы1уи, лыуз фэхъоу ыгу къызэк1ифызагъ.(79.)
7. Ау сыдэу зимыш1ыгъэми ыкъурбэкъэй хьэ ц1ык1ум ыт1упщырэп, бамык1ым фэдэу зыхигъэнагъэу хэш1агъэу пылъыгъ.(185. Ш.З).
8. Ащ дэжьым шъуипшъашъэу плъэгъурэм блэшхъо ябгэу зыкъызэкъуихыгъ.(315. Ш.З.).
9. Зэхэжъо –зэхаш1, ш1ои, сапэ, ухахьэмэ ухэк1одэным фэд.(299. Ш.З.).

Фразеологизмэр.