Слайд 1
1-ші Д Ә Р І С
ТАҚЫРЫБЫ: Зиянды ағзалармен күресу шаралар
жүйесі және пестицидтердің жіктелуі.
МАҚСАТЫ: Зиянды ағзалармен күресу шаралар жүйесін және
пестицидтердің жіктелуін білу.
ТҮЙІНДІ СӨЗДЕР: Агротехникалық, биологиялық, меха-никалық, физикалық, өсімдік карантині, құрамы, пайдалану объектісі, ену, әсер ету.
Дәрісте қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Ауыл шаруашылық дақылында организмдерге қарсы қолданатын күресу шаралар түрлері.
Пестицидтерді химиялық құрамына қарай жіктеуі.
Пестицидтерді пайдалану объектісіне қарай жіктеуі.
Пестицидтерді ену жолдары және әсер ету сипатына қарай жіктелуі.
Слайд 2-Біріккен ұлттар ұжымының (БҰҰ, ООН) мәліметіне сәйкес жыл сайын зиянды
ағзалар ауылшаруашылық өнімдерінің 30 – 35% төмендетеді.
-Болжам бойынша дүние жүзінде
2040 жылдары халық саны 8,5 млрд. құрауы мүмкін.
-Өсімдікті зиянды ағзалардан қорғану адамзат өсімдік өнімдерін пайдалана бастағаннан бері қалыптасқан.
-Өсімдікті химиялық заттармен қорғау 2000 жыл бұрын басталған. Демокрит (б.э.б. 460-380 ж.) өсімдікті аурулардан қорғау мақсатында күл,ұсақталған кипарис жапырақтарын зәрмен сұйықтандырып пайдалануды ұсынған.
Слайд 3 2. Өсімдіктерді заладайтын, ауылшаруашылық өнімдерін, материалдарды және бұйымдарды
бүлдіретін зиянды ағзаларға, паразиттерге, ауру тасымалдағыштарға қарсы қолданылатын хими-ялық заттар
пестицидтер деп аталады.
Пестицидтер химиялық құрамы, қолдану ны-санына, ағзаларға ену және әсер ету сипатына байланысты жіктеледі.
Химиялық құрамы бойынша пестицид-тердің жіктелуі
Химиялық құрамы бойынша пестицидтер үш негізгі топқа бөлінеді:
Слайд 4 Бейорганикалық қосылыстар - фтор, ртуть, күкүрт, мыс, хлор, бор
қосылыстары.
Шығу тегі табиғи қосылыстар (пиретрин, антибиотик, фитонцид) – өсімдіктерден,
бактериялардан және саңыр- ауқалақтардан алынған заттар негізінде.
Оргaникалық жасанды қосылыстар – галогенді көмірсутектер, фосфордың органикалық қосылыс-тары, аминдер және аммоний негіздернің тұздары, кетондар, спирттер, нитрофенолдар, жай эфирлер, синтетикалық пиретроидтар, карбамин, тио және дитиокарбамин қышқылының туындылары, фенол-дың нитротуындылары, мочевинаның туындылары, симтриазиндер, бес мүшелі гетероциклді қосылыстар.
Слайд 53. Қолдану нысандарына байланысты
пестицидтердің жіктелуі
Инсектоакарицидтер – насекомдар мен кенелерге
қарсы
Овицидтер (ovum – жұмыртқа) – насеком-дар мен кенелердің жұмыртқаларына
Ларвицидтер (larva-
дернәсіл) –насекомдар мен кенелердің дернәсілдеріне
Моллюскицидтер – ұлуларға
Инсектицидтер (insectum – насекомдар) –насекомдар мен жәндіктерге
Акарициды (acarus – кене) –кенелерге қарсы
Слайд 6Нематицидтер (nematodes) –нематодтарға қарсы
Родентицидтер (зооциды) – кеміргіштерге қарсы
Фунгицидтер (fungus -
ауру) –ауруларға қарсы
Бактерицидтер (bacteria) –бактерияларға қарсы
Гербицидтер (herbum– шөп) – арамшөп-терге
қарсы
Арборицидтер –бүталарға, ағаштарға қарсы
Альгицидтер – балдырларға қарсы
Слайд 7Афицидтер – құрт ,бит, кенеге қарсы
Вермицидтер –құрттарға қарсы
Вирусоцидтер – вирустарға
қарсы
Хемостерилянттар – носекомдарға қарсы
Слайд 8Биологически активные вещества
Феромондар-жәндіктерден қоршаған ортадағы зиянкестерге әсер еткіш, бөліп шығарылатын
заттар.
Аттрактанттар-жәндіктермен жануарларды иісімен, дәмімен еліктіргіш заттар.
Репелленттер-жәндіктерді иісімен, дәмімен
үркітетін заттар.
Ингибиторлар- тірі ағзадағы зат алмасу процесстерін, ферменттердің белсенділігін төмендететін органикалық, бейорганикалық заттар.
Антифиданттар-жәндіктердің қоректенуін төмендететін заттар.
Дефолианттар-өсімдіктің пісіп жетілуін жылдамдататын, өнім жинау жұмыстарын жеңілдететін, сақтағы жапырақтарды түсіруге арналған заттар.
Десиканттар-өнім жинау алдында өсімдіктерді кептіруге арналған заттар.
Ретарданттар-өсімдіктің сабағының өсуін бәсеңдететін заттар.
Химиялық иммунизатор – өнімділік сапасын жоғарылататын өсімдіктің зат алмасу процесстерін жақсартқыш заттар.
Слайд 9Г) Қауіптілік класстары.
Пестицидтер (улар) қауіптілік деңгейіне қарай келесі класстарға жіктеледі:
1) 1 «А» класс –
төтенше қауіпті;
2) 1«Б» класс – жоғары қауіпті;
3) 2 класс – қалыпты қауіпті;
4) 3 класс – аз қауіпті;
5) 4 класс – күнделікті қолдануда қауіп төндірмейтін өнімдер.
Қауіптілік класы пестицидтің ыдысында және ілеспелі құжаттарда көрсетілуі қажет.
Слайд 11БӘДСҰ (ВОЗ) қауіптілік бойынша жіктеуі
Қолдану ерекшеліктері.
Слайд 12Пестициттердің қауіптілік класстары
1класс – өте қауіпті
2класс – жоғары қауіпті
3класс- орташа
қауіпті
4 класс- қауіптілігі төмен
Слайд 134. Пестицидтердің ену жолдары мен ағзаға әсер ету сипатына қарай
жіктелуі
Ішек-қарын арқылы әсер ететіндер – насекомдарға азық арқылы түсіп уланады.
Жүйелі
әсер ететіндер- өсімдіктердің ағзасына толық еніп,шырынын ж/е ұлпасын насекомдар қабылдағанының арқасында, олардың өлімі туындайды.
Фумигациялы әсер ететіндер -тыныс алу мүшелері ж/е дене мүшелерінің терісі арқылы ағзаға еніп, өлімін тудырады.
Слайд 14Химиялық өндірісте шығарылатын барлық пести-цидтер сапа жағынан мемлекеттік стандартқа сәй-кес
болуы тиіс. Бұл стандарт препараттың нақты атын (химиялық және қысқаша
аты), құрамын, дай-ындалу техникалық жағдайын, әсер етуші заттың мөлшерін, қоспалары, ылғалдылығы, сулағыш ұнтақтардың дисперстілігі, әсер етуші затты анық-тау әдісі, сақталу мерзімі сияқты мәліметтерді қамтиды.
Жыл сайын жаңа пестицидтер сынақтан өткізіліп, өндіріске қолдануға Қазақстан Республикасы өсімдіктерді қорғау құралдарын сынау және тіркеу жөніндегі комиссиясымен ұсынылады.
Слайд 15№ 2 ДӘРІС. Агрономиялық токсикология негіздері және зиянды ағзалардың пестицидтерге
төзімділігі.
Агрономиялық токсикология негіздері.
Улы заттардың жасушаға енуі және ферментерге әсері.
1. Токсикология
(toxicon - у , logos- зерттеу) – уды ж/е олардың ағзаға әсерін зерттейтін ғылым.
Агрономияда қолданылатын пестицидтердің қасиеттерін, олардың жылы қанды жануарларға, бунақденелілерге, бактерияларға, өсімдіктерге және бүкіл биоценоз бен экологиялық жүйеге әсерін зерттейтін саласын – агроно-миялық токсикология деп атайды.
Слайд 16 Өндірісте пайдаланылатын пестицидтер пайдалы ағзаларға әсері төмен , басқа табиғат
мүшелеріне кері әсерән тигізбейтін қабілетті болуы, өсімдіктерді қорғауда тиімді және
кеңінен қолдануға мүмкіндік беруі қажет.
Агрономиялық токсикологияның негізгі мақсаты – адамзатқа, пайдалы жануарлар мен қоршаған ортаға кері әсері төмен пестицидтердің синтезі мен оларды қолдану-дың тиімді әдістерін теориялық негізде жасау болып та-былады.
Азғана мөлшерде болса да организмдердің бойына әртүрлі жолдармен еніп, оларды белгілі бір жағдайда улап, ауруға шалдықтыруға қабілетті химиялық заттар улар деп аталады.
У деп ағзаға әртүрлі жолдармен (тыныс алу жолда-ры, тері және ас қорыту жолдарымен) түскенде, олардың
Слайд 17өмір сүру қабілетін бұзып, белгілі бір жағдайларда ауру күйге, яғни
улануға әкелетін заттарды айтады.
Пестицидтердің азғантай мөлшерде организмдер тіршілігіне зақым
келтіріп улайтын (өлтіретін) қасиеті олардың уыттылығы деп аталады.
Көптеген улы табиғи қосылыстар олар өсімдіктер мен микроағзалардың өнімдері және жасанды жолмен синтезделген химиялық заттар. Улар экзогенді – (ағзаға сырттан түсетін) және эндогенді (ағзада түзілетін) болып бөлінеді.
«Улы» деген түсінік тірі ағза мен заттар арасындағы әсірелесуді білдіреді. Улар – химиялық заттар болып табы-лады. Өлі табиғаттың заттарымен әсірелескенде немесе, олар ағзамен әсірелескенде ғана уға айналады ағзада
Слайд 18патологиялық өзгерістер туғызады және жеке алынған улар у болуы мүмкін
емес.
Ағзаға әсер ететін улы заттың мөлшерінің үнемі азаюынан, патологиялық
әсері әлсірейді немесе жоғалып та кетеді. Осыдан, ағза реакциясы мен онда байқалған улылық қасиеті ағзамен әсірелесетін химиялық заттың мөлшерімен анықталады.
Слайд 19Агротоксикология негіздері
Масса бірлігіндегі пестицид мөлшерінің өңделетін алаңға, көлемге немесе тәжірибелік
нысан массасына қатынасы – пестицид мөлшері деп аталады.
Өңделетін алаң көлеміне,
масса бірлігі немесе бөлек нысанға шығындалатын ә.з. немесе препа-раттың мөлшерін –шығын мөлшері деп атайды.
Улылық - ағзаның қалыпты өмір сүргіштігін бұзатын және оның улануы мен өлуіне әкелетін аз мөлшердегі пестицидтің қасиеті.
Улануды өткір және созылмалы улану деп бөлуге болады.
Улылық өлшемі – белгілі тиімділікті тудыра-тын пестицидтің уытты мөлшері.
Слайд 20
Пестицидтермен өткір улану оның әртүрлі әсер етуінен туатын және ағзаның
өмір сүргіштігі-нің бұзылуынан байқалатын, соңында өлуіне әкел-іп соғатын қасиет.
Созылмалы
улану салыстырмалы аз мөлшер дегі пестицидтің көп рет әсер етуінің нәтижесінде туады және қалыпты өмір сүргіштігінің баяу даму-ымен байқалады.
Пестицидтердің улылығы препараттың мөл-шеріне, түсу жолдарына, әсер ету ұзақтығына, ағза күйіне, қоршаған ортаға және т.б. факторларға тәуелді.
Слайд 21 Әртүрлі ағзалар үшін пестицидтердің улылығының шамасы – улылық мөлшері –
белгілі бір тиімділік туды-ратын пестицидтердің мөлшері. Оны пестицидтің масса-лық бірлігінің
өңделуші нысанның массасына немесе көлеміне, аудан бірлігіне қатынасымен көрсетіледі.
Улылықты анықтауға қолданылатын ағзалар био-тест деп, ал улану дәрежесін анықтау мақсатында қолда-нылатын биохимиялық және физиологиялық процестер көрсеткіштерін – тест деп атайды.
Зерттелетін ағзаларға пестицидтердің әсерінің тиім-ділігін олардың өлімі немесе улануға тән көрсеткіштері (ағзаның жеке жүйелерінің белсенділігінің өзгерісі, оның реакциясы, репродукциялау қабілетінің, массасының өсуі-мен тежелуі және т.б.) бойынша анықтайды және бақыла-нушыға қатысты пайызбен көрсетеді, әріппен белгілейді.
Слайд 22Улылықтың көрсеткіштері
Зерттелетін ағзаларға пестицидтердің әсерінің тиім-ділігін олардың өлімі немесе улануға
тән көрсеткіш-тері (ағзаның жеке жүйелерінің белсенділігінің өзгерісі, оның реакциясы, репродукциялау
қабілетінің массасының өсуімен тежелуі және т.б.) бойынша анықтайды және бақылаушыға қатысты пайызбен көрсетеді.
ӨД- өлім доза
ЛД- летальді доза
ӨК- өлім коцентрации
ТД- тиімді доза
Егер пестицидтің әсерінің тиімділігі өлген нысан-дардың саны бойынша ескерілсе, онда мына көр-сеткіштер қолданылады: ӨМ, ӨӘМ, және ӨК.
Слайд 23 Мысалы, ӨМ90 – 90% түрлер өлімін тудыратын пестицид шамасы, ӨК20
- 20% түрлер өлімін тудыратын пестицид шамасы. Егер песитицидтің әсерінің
тиімділігі өмір сүру процесінің бұзылу дәрежесі (құрғақ заттың жина луы, өсуінің тоқтауы, жеке реакциялардың басталуы және т.б. ) бойынша ескерілсе, онда улылықтың сандық көрсеткіші ТМ болып табылады.
Тәжірибелік нысан үшін уытты заттың қауіптілік дәрежесі келесі көрсеткіштермен сипатталады:
Бастапқы мөлшер - жануардың сыртқы улану белгілері болмаған жағдайдағы сезімтал биохимиялық және физиологиялық тесттермен анықталатын, ағзада өзгеріс туғызатын заттың ең аз мөлшері.
Өлімге әкелетін (Сублеталды) доза – ағзаның өмірщеңдігін бұзатын, бірақ өлімді тудырмайтын доза.
Өлтіру (Леталды) доза –ағзаны өлімге әкелетін доза.
Слайд 24 Улылық көрсеткіштері пестицидтің шығын норма-сын және оны қолданудың тиімдірек әдістерін
анықтауға көмектеседі. Улы шама көрсеткішінің абсолюттік шамасы неғұрлым көп болса,
соғұрлым препарат улы болады. Әр-түрлі нысандар үшін бір препараттың ӨМ50 салыстырып, пестицид әсерінің таңдамалылығын (селективтілігін) анықтайды. Осылайша, егер де гербицидтің ТМ50 түрі үшін 8 мг/кг топыраққа болса, ал көп тараған арамшөптер мен топырақ үшін 0,2 мг/кг гербицидтің әсері жоғары болады.
Улылықтың сандық көрсеткіштері қолданылатын препа-раттарға жәндіктердің беріктігінің пайда болуын анықтау үшін үлкен рөл атқарады.
Слайд 25Мысалы, өңделіп жатқан кене популяциясының беріктік деңгейінің өзгерісін бағалау үшін
кененің бастапқы сез-імталдығының деңгейін білу қажет және өңдеу кезінде оны
пайда болған беріктікпен салыстыру керек. Пестицидтің улылығының оның мөлшеріне тәуел-ділігі әртүрлі ортада препаратты сандық анықтау негіз-інде жатыр, сонымен қатар пестицидтің әсер ету тиімді-лігін орнатады, сосын «тиімділік – шама» графигінде оның мөлшерін табады. Физико–химиялық әдістерге қарағанда бұл биологиялық әдістерге жатады.
Слайд 26
tg-акаридцидтің концентрациясы (әсер етуші затының %)
СК50R 0.23%
Төзімділік деңгейі СК =--------------= -------------= 561
CK50S 0.00041%
1-Сурет. Акарицидтің жұмсалу мөлшері мен кененің өлімі тәуелділігінің графигі, S – папуляция сезімталдығы, R – папуляция төзімділігі.
Слайд 27 Улылықтың көрсеткіштерін пестицидтің гигиеналық сипат үшін де қолданады.
2. Өсімдік
жасушасында целлюлоза мен басқа да қосыл-ыстардан тұратын тығыз қабықша бар.
Жасуша қабықшасы плазмодесмамен қабатталған және минералдар, органикалық заттар үшін жақсы өткіз-гіш. Өсімдік жасушасының қабықшасы арқылы өткен зат-тар молекулалық адсорбция, ионды алмасу процестері не-месе жасуша қабықшасымен құрағыштар арасында берік байланыс түзуі мүмкін. Енген заттар жолында екінші құр-ылымдық тосқауыл – беттік мембрана болады. Биология-лық мембраналар –тірі жасуша мен жеке жасуша аралық түзілімдерді (органелдер) қоршайтын күрделі жоғары маманданған түзілімдер. Олар негізінен липидтер мен ақуыздардан тұрады.
Слайд 28 Көптеген пестицидтер белсенділігі жоғары орга-никалық қосылыстарға жатады.Олар липофильді қосы-лыстар болғандықтан
жасушалы мембрананың липидте-рінде жақсы ериді және жасушаға оңай сіңеді.
Минералды
пестицидтер жасушаға иондалған мо-лекулалар түрінде өтеді. Пестицид неғұрлым ерігіш болса, соғұрлым ол жасушаға тезірек, әрі оңай өтеді. Ірі молеку-лалы қосылыстар цитоплазмаға пиноцитоза жолымен тү-суі мүмкін.
Тірі жасушаға енгеннен кейін пестицидтер цитопл-азманың физико–химиялық қасиетін өзгертеді, органелдің мембранасын бұзады, ортаның реакциясын өзгертеді, жас-ушалы ақуыздың қалыпты функциясының бұзады. Әсіре-се, жасушаның биокатализаторлары – ферменттер пести-цидтердің уландыратын әсеріне өте сезімтал болып келеді.
Слайд 29 Маңызды метаболиттік процеске қатысатын қан-дайда бір ферменттің улануы ағзаға ауыр
әсер етеді, ал кейде тіпті ағзаның өліміне әкеледі. Негізгі ферменттердің
белсенділігін төмендету биохимиялық жарақат деп ата-лынады.
Барлық ферменттер –ақуыздар, құрылымның күрде-лілігіне байланысты бір компонентті және екі компонент ті деп екі класқа бөлінеді. Біріншілері тек каталитикалық қасиетке ие ақуыздан; екіншілері ақуыздан басқа сондай–ақ простетикалық топ деп аталатын ақуыз емес бөліктен тұрады. Активті простетикалық топ агоном, немесе кофер-мент деп, ал ақуыздыны – ферон деп атайды. Пестицидтер фермент молекуласының ақуызды бө-лігімен әрекеттесіп оны толығымен белсенділігін төмен-
Слайд 30детеді, сондай-ақ тұрақты қосылыстар немесе лабильді комплекстер түзе агонмен де
әрекеттеседі. Екі жағдайда да пестицидтер инактивациясы қайтымды және қайтымсыз болуы
мүмкін ферменттердің ингибиторлары ретінде қа-тысады.
Ферменттердің барлық ингибиторларын, сондай–ақ пестицидтерді шартты түрде екі топқа - жалпы және арнайы деп бөлуге болады.
Жалпы ингибиторлар – ауыр металдардың тұзы (кү-містің, мыстың, сынаптың, қорғасынның, вольфрамның), сондай–ақ үшхлор сірке қышқылы мен танин, ақуызды тұнбаға түсіреді, сондықтан барлық ферменттердің бел-сенділігін тежейді.
Арнайы ингибиторлар – металдарға әсер ететін
Слайд 31цианидтер, H2S, көміртекті сульфид т.б., тыныс алудың жұмысын нашарлатады, сондықтан
да олар тыныс алу улары деп аталады.
Өсімдіктер, жануарлар, бактериялардың
ферментте-рі құрамында құрамында цистеин, глутатион және т.б. сульфгидрильді топтары бар қосылыстар кіреді. Мысалы оксидаза, пирофосфатаза, гексокиназа ферменттері сынап қосылыстарымен инактивтеледі. Сондықтан да соңғысы барлық ағзаларға улы болып келеді, өйткені оларға барлық аталған ферменттер тән.
Фосфорорганикалық ингибиторлар күрделі эфирлер дің гидролизін, әсіресе ацетилхолиннің холинін сірке қыш қылына ыдырауын белсендендіретін холинэстераза мен ацетилхолинэстеразаның белсенділігін катализдейтін фер-
Слайд 32менттер әсерін жояды. Холинэстераза жүйке жүйесінде бо лады және ол
жүйке жүйесінің импульсін жеткізуге қаты- сады, сондықтан да фосфорорганикалық ингибиторларды
жүйке жүйесінің уы деп атайды.
Фосфорорганикалық ингибиторлардың жалпы формуласының түрі:
мұндағы, R және R1 – СН3, С2Н5, С3Н7 - изоалкилді радикалдар; Х – F, CN, OC6H4NO2 және т.б.
Фосфорорганикалық ингибиторларға қазіргі кездегі ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылатын инсекти-цидтер мен акарицидтердің көпшілігі кіреді.
Слайд 33№ 3 ДӘРІС. Пестицидтердің зиянды ағзаларға уыт-тылығы және зиянды ағзалардың
пестицидтерге төзімділігі.
Пестицидтердің зиянды ағзаларға уыттылығы және оны анықтаушы факторлар.
Зиянды ағзалардың
пестицидтерге төзімділігі.
1. Қоршаған ортаға түскен пестицидтер абиотикалық және биотикалық жолдармен ыдырайды. Біріншісі – фотохи-миялық, тотығу – тотықсыздандыру реакциясының жә-не гидролиздің көмегімен жүзеге асатын болса, екінші-сі – ферменттердің әсерінен ыдырайды. Биотикалық ыдырау абиотикалыққа қарағанда тезірек жүреді. Ыды-
Слайд 34рау жылдамдығы ферменттердің концентрациясына және пестицидтерді ыдырата алатын микроорганизмдердің са-нына
байланысты.
Улы заттың ағзаға түсуі удың улылық әсерін шектей тін
қорғаныс реакцияларын тудырады. Мұндай реакция-ларға: ағзадан бөтен затты өзгеріссіз күйінде шығару, оны теріде қалдыру және уды жай заттарға дейін ыды-ратып шығару немесе метоболизмнің жалпы процестері-не қосу жатады.
Көптеген пестицидтер – липофильді заттар, сондық- тан да олар ағзадан өзгеріссіз күйінде сирек шығарылады. Бұл әдетте тұрақты химиялық қосылыстарға, мысалы хлорорганикалық инсектицидтерге тән қасиет. Тек кейбір гидрофильді қосылыстар ғана жәндіктер ағзасынан маль-
Слайд 35пиги тамырлар жүйесі арқылы, ал сүтқоректілерде – бүй-рек арқылы зәрмен
шығады. Сондайақ өсімдіктерде де улы заттардың өзгеріссіз күйде шығатын жағдайлары
бел-гілі. Мысалы, сасық меңдуана жапырағына 2,4–Д герби-циді бүркілгеннен кейін, бір тәулік ішінде тамыры арқылы қоректік ортаға барлық енгізілген гербицидтің 60% -ы бөлініп шыққан.
Әсіресе қорытылмаған заттарда және улы агент ас-қорыту мүшесінде сілекейлі қабықшаның қатты тітіркен-уін туатын құсу актісінің процесі кезінде жәндіктер мен сүтқоректілер ағзасынан удың шығуы және экскремент-термен бірге жүруі мүмкін.
Тек сүтқоректілерге ғана тән қасиет – ол пестицид-тердің ағзадан сүтпен бірге бөлініп шығуы. Мұндай жол-
Слайд 36мен тұрақты органикалық қосылыстар, мысалы кейбір хлорорганикалық қосылыстар шығарылуы мүмкін.
Улы заттың депонирленуі барлық тірі ағазаларға тән қасиет және ол
өмірлік маңызы бар процестерге белсенді қатыспайтындай улардың теріде, майлы денеде уақытша жиналуына әкеліп, улылығын төмендетеді. Кейін осы пре-параттар бұзылады да мальпиги тамырлары арқылы неме-се хитинді қабықшамен бірге түлеу кезінде сыртқа шыға-рылады.
Жануарлар ағзасында улы заттар майлы жасушалар-да жиналады, кейбір қосылыстар қанның сарысу альбуми-німен байланысады. Осы екі процесс те улардың улылы-ғының алдын алады. Бөтен заттың енуіне қарсы кез келген ағзаның кеңірек тараған реакциясы – ол оның бұзылып,
Слайд 37ыдырауы. Нәтижесінде улылығы аз (детоксикация), сон-дайақ улылығы жоғары (активация) өнімдер
де түзілуі мүмкін.
Ағзада жүретін реакциялардың бірнеше негізгі тип-тері белгілі:
гидролиз, тотығу, тотықсыздану, дегидро-хлорлану мен коньюгирлену. Бұл реакциялар ферменттер-мен катализденеді, ал көбісі сутек донорын да қажет етеді.
Гидролиз. Ағзада улардың гидролизі химиялық, сон дай-ақ энзиматикалық жолмен де жүруі мүмкін. Бұл про-цессте негізгі рөлді ферменттер: тірі ағзаларда белсенді-ліктері өте жоғары амидазалар, нитрилазалар, фосфота-залар, карбоксиэстеразалар және басқалары атқарады. Гидролиз кезінде липофильді заттар гидрофильдіге ауы-сады, және ағзада улардың жүрісі бірден өзгереді. Реакция
Слайд 38өнімдері өмірлік маңызы бар орталарға мембраналар ар-қылы баяу өтеді және
ағзадан тезірек шығарылады.
Көп жағдайда гидролиз нәтижесінде ағза үшін улы-лығы
төмен заттар түзіледі. Бірақ, гидролитикалық тармақ талудан кейін улылығы жоғарлайтын улар да бар. Мыса-лы, ацетилдиптерекс ферменттер әсерінен жәндіктер мен жануарларға улылы хлорофосқа дейін гидролизденеді. Тотығу – улардың ағзада өзгеруінің кең тараған тип-терінің бірі. Бұл реакциялардың механизмі көбінесе күр-делі болып келеді, және реакция жүру үшін ферменттер мен коэнзимдер, сондай–ақ сутек донорлары қажет. Гид-ролизге тұрақты көптеген заттар үшін тотығу ағзадағы метаболизмнің негізгі жолы ретінде қызмет етеді. Соны-мен қатар гидролизге тұрақты және тұрақтылығы өте төм-ен, улылы және улылығы әлсіз заттар түзілуі мүмкін.
Слайд 39 Тірі ағзаға түскенде әртүрлі май қышқылдары және олардың туындылары көміртек
атомдарының саны жұп көмірсутектік тізбек фрагментінің сірке қышқылына дейін сатылы
тармақталуын көрсететін ß – тотығу механизмінің көмегімен ыдырайды:
Бұл процестің феноксикарбон қышқылдарының туындылары үшін ерек-ше маңызы бар. Төмен физиологиялық активтікке ие феноксимайлы қышқылдар өсімдіктерде сәйкесінше жоғары фитоулылықты феноксисірке қышқылына дейін тотығуы мүмкін. ß – тотығу жүйесінің белсенділігіне тәуелді өсімдіктердің герби-цидтерге сезімталдығы өзгереді.
Слайд 40 Сақинаның тікелей гидроксилденуі қиын болған кезде, циклді және гетероциклді қосылыстардың
қырын-дағы байланыстар жиі тотығатын болады.
Тотығу реакцияларының ароматты сақина мен
тұр-ақты пестицидтердің, мысалы галоидтуынды көмірсутек-тердің метаболизімін бұзу процесінде маңызы зор. Цикло-диенді қосылыстарға қос байланыстың тура тотығуы тән, бұл тотығудың нәтижесінде эпоксидтер түзіледі. Эпоксид- тер бастапқы заттарға қарағанда улы және олар ағзада пестицидтердің бұзылуы басталатын алғашқы метаболит болып табылады.
Тотықсыздану және дегидрохлорлану. Ағзада удың улылығын жоғалтуға әкелетін басқа да реакциялар – нитро топтың тотықсыздануы мен дегидрохлорлануы болады.
Слайд 41 Тотықсыздану бензол сақинасында нитротобы (метафос) бар заттарға тән және ол
сәйкесінше физиологиялық активтілігі төмен аминотуындылардың түзілуіне әкеледі.
Дегидрохлорлану (хлорлы сутек
молекуласының үзіліп шы-ғуы) хлорланған көмірсутектер мен кейбір басқа да пестицидтерге тән қасиет және ол сілтілік ортада немесе ферменттердің қатысу-ымен өтеді. Осы реакцияның нәтижесінде улылығы аз, сондай-ақ улылығы жоғары өнімдер де түзілуі мүмкін.
Конъюгирлену реакциясы – бұл ағзаға бөгде заттардың эн-догенді химиялық қосылыстармен бірігетін биосинтетикалық про-цесс болып табылады. Түзілетін комплекстер (конъюгаттар) заң бойынша полярлы, қозғалғыш және улылығы төмен болып келеді. Осындай реакциялардың қатарына ацетилдеу, сульфаттардың түз-ілуі, амин қышқылдарымен, глюкоза және глутатионмен конъюгир-лену, O- және S-метилдену реакциялары жатады. Олар бірінші кезекте молекуласында фенолды, гетероциклді және басқа да циклді топтамалар бар пестицидтерге тән қасиет.
Слайд 42 Өсімдікті қорғаудың химиялық құралдарына қойылатын негізгі талаптар – олардың зиянды
ағзалар үшін улылық әсерінің жоғары болуы. Ол заттың химиялық құрылымының
ерекшелікте-ріне тәуелді. Кейде молекуланың құрылымындағы айтарлықтай емес өзгерістердің өзі толығымен улылықтың жойылуына немесе әсердің спектрінің өзгерісіне әкеледі.
Мысалы, галлоидтуынды көмірсутектер, сәйкесінше көмір-сутектерге қарағанда жәндіктерге, микроорганизмдер мен өсімдік-терге айтарлықтай улы. Бромды метил – өте тиімді фумигант және метанның улылық қасиеті жеткіліксіз көрсетілгенде қатты әсер ете-тін улы заттарға жатады. Фенол молекуласына нитротопты енгізген-де инсектицидтік белсенділік бірден жоғарылайды. Егер фенолдың ӨК50 бұршақ биті үшін 0,3% болса, онда 4-нитрофенолдың ӨК50 – 0,007, ал 2,4-динитрофенолдікі – бар жоғы 0,001 % .
Пестицидтің улылығы, сондай – ақ әртүрлі факторларға да тәуелді, оларсыз дұрыс баға беру және препараттарда қолдану мүм-кін емес.
Слайд 43 Факторларды үш топқа бөлуге болады:
пестицидтің зиянды ағзалармен байланысқа түсу ұзақтығына
әсер ететіндер;
пестицидтің ағзаға түсуіне әсер ететіндер;
улы заттың ағзадағы
бет алысымен байланыстылар.
Пестицидтің улылығына әсер етуші факторлардың бірі – экспозиция (уыттың зиянкес ағзалармен байланысқа түсу ұзақты-ғы). Ағзаға уыттың көп мөлшері түсетіндіктен экспозицияның жоға-рылауымен заттың улылық әсерінің өсетіні белгілі. Өсімдік пен топырақты өңдеу кезінде, экспозиция пестицидтің өсімдік пен топы рақта сақталу ұзақтығынан тікелей тәуелділікте болады.
Сонымен қатар пестицидтің физико – химиялық қасиеттері мен қоршаған орта жағдайларының маңызы өте зор.
Химиялық тұрақты және ұшқыштығы төмен заттар өсімдік-тер мен топырақта ұзақ уақыт сақталады.
Ұшқыштығы жоғары заттарды (эптам, трефлан, карбатион) топыраққа енгізгенде оларды мұқият бітейді немесе жабындайды,
Слайд 44ал бұл өз кезегінде препараттың улылық әсерін күшейтіп, олардың топырақта
сақталуын жоғарлатады.
Қоршаған орта жағдайларымен пестицидтердің улылығына температура өте қатты
әсер етеді. Оның әсерінен заттың белсенді-лігімен қоса ағзаның реакциясы да өзгеруі мүмкін. Температураның өсуімен өңделген беттен пестицидтің жоғалуы жоғарлайды, бірақ біруақытта оның улылығы өсуі мүмкін, мысалы улылырақ заттар-дың түзілуі нәтижесінде (тиофосфаттың тион изомерінің тиолға ауысуы). Бұл уақытта керекті температура жағдайында ағза уытқа сезімдірек болып келеді, себебі зат алмасу процестері күшейетінді. Температураның өсуімен улылығы жоғарлайтын пестицидтер оң температуралы коэффициентті заттарға, ал улылығы температура-ның өсуімен төмендейтіндер – теріс температуралық коэффициентті пестицидтерге жатады. Қазіргі кездегі препараттардың көбісі 1-ші топқа жатады. Тек аздаған препараттарға ғана теріс температуралық коэффициенттік тән, бірақ олардың өсімдік қорғаудың химиялық құралдарының ассортиментінде болуы ерте көктемде зиякестермен күресудің құралы ретінде маңызы зор.
Слайд 45 Улылықты сақтаудың ұзақтығы ауаның ылғалдығының, күн радиациясы-ның, жел мен
жаңбырдың әсеріне тәуелді. Бұл факторлар уытты заттың улылы-ғын төмендетеді. Бірақ
кейбір жағдайларда ол ылғалдылықтың жоғарлауымен өсуі мүмкін – кальций цианамидінің улылырақ бос цианамидке дейін гидролизі кезінде, немесе күн радиациясының әсерінен тионофосфаттардың тиолофосфат-тарға дейін изомерленуі нәтижесі.
Пестицидтердің топырақта сақталуына әсер ететін барлық топырақтық факторлар препараттың улылығына әсерін тигізеді.
Көптеген ағзалардың жамылғы терілері мен қабықшалары сулы ерітінділер мен басқа да полярлы заттар үшін нашар өткізгіш болса, липидтерде еритін қосылыстар сыртқы жамылғы арқылы жақсы өтеді. Сонымен бірге пестицидтердің улылығы, сондай –ақ, уыттың липидтерде еруі мен липидтер – су жүйесінде таралу коэф-фициентіне де тәуелді. Органикалық заттардың жәндіктердің кути- кулярлық қабаты мен сүтқоректілердің терісі арқылы липидтер
Слайд 46– су жүйесінің таралу коэффициентіне пропорционал мөлшерде сіңетіндігі орнатылған. Сондықтан
да зиянкес ағзалар үшін пести-цидтердің улылығы, олардың майларда ерігіштігінің жоғарлауынан
өседі. Осылайша, талшықтарда ерігіштігі жоғары гексахлороцикло-гексанның γ-изомері басқа изомерлерге қарағанда жәндіктердің ағзасына жақсы өтеді және улылырақ болып келеді.
Уытты заттардың енуі, көбінесе ағзаның анатомо – морфоло-гиялық ерекшелігіне тәуелді. Пестицидтердің талшықтық қабатпен жабылған ағза ішіне түсуі айтарлықтай азаяды. Талшықтық қалқан-мен қорғалған қалқандардың үлкен түрлері ішкі инъекция кезінде улы фосфорорганикалық инсектицидтердің эмульсиясымен немесе сулы суспензиямен өңделгеннен кейін өліп қалмайды. Бұл сулы ерітінділердің көрсетілген жәндіктердің қалқандарының астына мүлдем өтпейтіндігімен түсіндіріледі.
Өздерінің қорғаныс қабықшаларының төмен өткізгіштігінің арқасында жәндіктердің жұмыртқалары, саңырауқұлақтардың тұ-қымдарының көбею мүшесі, нематодтардың цистері пестицидтерге төзімділігі жоғары.
Слайд 47 Уытты зат ағза ішіне түскенде өмірлік маңызы бар фермент-термен ғана
емес, сондай – ақ басқа да энзимдермен де әрекеттеседі. Осыған
байланысты осындай заттың улылығы ұқсас ферменттердің бәсекелес қасиеттерімен де анықталады. Осылайша, дененің майлы қабатының алиэстеразалары мен жәндіктер ішегінің эпителиялары фосфорорганикалық инсектицидтермен белсенді әрекеттесіп, олар-ды улы емес заттарға дейін ыдыратады.
Әсер ететін жерге енген уыттың улылығы уыт молекуласын-ың рецептордың молекуласымен ұқсастық дәрежесіне тәуелді. Көп-теген пестицидтердің әсер ететін орындары нақты анықталмағаны-мен, бірақ молекулалардың осындай ұқсастығының қажеттілігі көп-теген заттардың улылығы молекуланың құрылымы мен атомдардың кеңістіктік орналасуына тәуелділігімен расталады.
Пестицидтердің таңдамалы улы қасиеттері дегеніміз - улы заттың жақын орналасқан тірі ағзаға зиянын тигізбей белгіленген зиянды ағзаны заладау қасиеттері. Пестицидтердің әртүрлі жәндік-терге, жануарларға және өсімдіктерге таңдамалы улылығы таңдау
Слайд 48коэффициенімен бағаланады:
Жоғары таңдамалы улы заттардың коэффициенті 1-ден асады. Пестицидтер
пайдалы өсімдіктерге, жәндіктерге, саңырау құлақтарға, жануарларға және адамға улылығы төмен
болуы тиіс. Көптеген жағдайларда зиянды және пайдалы ағзалардағы физио-логиялық-биохимиялық процестердің табиғаттарының ұқсастығына байланысты болады.
2. Ағзалардың пестицидтерге төзімділігі – бұл оның улан-дыратын әсеріне қарсы биологиялық қасиет. Төзімді ағзалар уыт бар ортада қалыпты тіршілік жасайды, дамиды және көбейеді. Төзімді-лік және оған қарама – қарсы сезімталдық уыттың, әсіресе таңда-
СД50 бір түр үшін
Ктаңдау = -----------------------------
СД50 басқа түр үшін
Слайд 49малы уыттың улылығымен тығыз байланыста, себебі улылықтың барлық факторлары ағзаның
төзімділігіне де, немесе сезімталды-ғына да әсер етеді.
Төзімділіктің екі түрін
ажыратады: ағзалардың биологиялық және биохимиялық ерекшеліктеріне негізделген табиғи төзімділік және уытпен әсер еткен кезде ғана пайда болатын жасанды төзімді-лік.
Табиғи төзімділік түрлілік, жыныстық, фазалық (сатылық), жас-тық, мезгілдік және уақытша болып бөлінеді. Төзімділіктің бұл түрі өсімдіктерді химиялық қорғауға тәуелсіз пайда болған және жалғасуда.
Түрлілік төзімділік зиянды ағзалардың белгілі бір түрлерінің (жәндіктердің, жыртқыштардың, кененің) биологиялық ерекшелік-терімен шартталған. Одан арылу үшін таңдамалы улылықты арнайы препараттар қолданылады және синтезделеді (жәндіктерге қарсы инсектицидтер, саңырауқұлақтың ауруын қоздыратын фунгицид-
Слайд 50тер). Өсімдікті қорғаудың химиялық құралдарының арасында тек зиянкес ағзалардың бір
түріне ғана немесе бір тектің бірнеше түріне ғана әсер ететін
(қара күйеге қарсы пиримор, қара сұлыға қарсы карбин) шағын таңдамалылықты пестицидтер кездеседі, сондай - ақ кең спектрлі әсер ететіндері де бар (жәндіктер мен кенелерге қарсы фозалон, қыстайтын сатылардағы жәндіктер, саңырауқұлақтар мен бактериялар).
Ағзалардың төзімділігі бір түрдің аумағында қатты ауытқи-ды, сондықтан да пестицидтерді қолданғанда мұны да ескеру керек.
Уытты заттарға жәндіктер мен жануарлардың ұрғашы түрлері төзім-дірек болып келеді. Мұндай жыныстық төзімділік сәйкесінше мөл-щерді таңдаумен анықталады.
Зиянкес ағзалардың төзімділіктерінің өзгеруі онтогенезде де даму фазасына тәуелді ескеріледі. Дамудың бір фазасы шегінде зи-янкес ағзалардың уыттарға төзімділігі жасына, тәулік уақытына жә-не жыл мезгіліне тәуелді өзгереді. Жәндіктердің дернәсілдері кіш-кентай кезінде инсектицидтерге сезімталдылық, ал түлеу уақытында
Слайд 51олардың төзімділігі жоғарлайды. Жасы үлкейген сайын өсімдіктер мен жыртқыштардың төзімділігі
де жоғарлайды.
Имаго және құрт фазасында қыстайтын жәндіктер үшін мез-гілдік
тұрақтылық тән. Жаздың соңы немесе күзде бұл түрлер пес-тицидтерге төзімдірек болады, себебі майдың айтарлықтай мөлшері жиналады және бұл кезде аз қоректенетінді. Көктемде ағзалар ұзақ уақыт қыстағандықтан, әлсіреп, уытқа сезімтал болады.
Мезгілдік, уақыттық және жастық төзімділікпен күресудің негізгі әдісі - дұрыс таңдап алу және ауылшаруашылық объектілерді пестицидтермен өңдеудің оптималды мерзімдерін қатаң қадағалау. Жасанды төзімділік (резистенттілік) - бұрын ағзалардың да-муын әлсіреткен химиялық заттардың қатысында зиянкес ағзалар-дың өмір сүруі мен көбею қабілеттілігі. Қазіргі уақытта насекомдар-дың 200 түрінде байқалады. Сонымен қатар төзімділік зиянкес ағза-ның әр 5 - 10 ұрпағы сайын пайда болып, кейбір аудандарда жеке пестицидтерді қолдану мүмкін болмайтындай дәрежеге жеткен.
Слайд 52 Аудандар қатарында метилмеркаптофосқа өрмекші торының кенесінің резистенттілігі 100 - 500
есеге жоғарлаған, оңтүстік аудан- дарда фосфорорганикалық акарацидтерге алмадағы долана кенесі
30 - 40 есе төзімдірек болған. Бір фунгицидті жүйелік қолдану, мысалы беномилді, саңырауқұлақтардың спораларының төзімділігі 3 - 12 есеге дейін жоғарлауы мүмкін. Гербицидтерді ұзақ қолдану нәтиже-сінде арам шөптердің резистенттік популяцияларының пайда болу мүмкіндігі дәлелденді (мысалы, атразинге тары тәрізді арам шөп-тер). Қанның антикоагулянтына төзімді егеу құйрықтардың попу-ляциялары да белгілі.
Жасанды төзімділік жекеше, топтық және айқас болуы мүмкін.
Жекеше төзімділік (тек бір пестицидке ғана) сирек кездеседі және улы затты бұзатын аз қамтылған ферменттердің белсенділік-теріне байланысты. Мысалы, жәндіктердің карбофосқа төзімділігі осы пестицидтің төзімді жәндіктердің ағзаларында малатионокси-даза ферментімен тез бұзылатындығымен түсіндіріледі.
Слайд 53 Топтық төзімділік - бұл бір топтың препаратын қолданған-нан кейін пайда
болатын, бір топқа жататын, құрылымы және әсер ету механизімі бойынша
ұқсас, екі немесе бірнеше пестицидтерге тән төзімділік. Мысалы, жәндіктерді ГХЦГ препаратымен өңдеген-нен кейін барлық хлорорганикалық инсектицидтерге төзімді зиян-кестердің нәсілдері пайда болады.
Жәндіктердің немесе кенелердің топтық тұрақтылықтары келесі себептермен шартталған:
-ағзаға уыттың баяуырақ енуі мен оның тезірек шығарылуы. Тұр-ақты түрлер сезімталдарға қарағанда 2 - 3 есе көп у бөледі;
-ферменттердің жоғары активтілігі салдарынан уытты заттардың тез детоксикациялануы немесе ерекше энзимдердің пайда болуы. Фос-форорганикалық қосылыстарға төзімді нәсіл жәндіктерінің алиэс-тераза мен фосфатазасының активтілігі сезімталдарға қарағанда жоғары. Нәтижесінде инсектицид тез бұзылады. Жәндіктердің кейбір түрлері инсектицидтерді белсенді ыдырататын ерекше ферменттердің жиынтығына ие (карбофосқа төзімді – малотионок-сидаза);
Слайд 54 Жүйке жүйе қабықшаларының әртүрлі өткізгіштігі. Төзімді жәндіктердің ағзаларында инсектицид жүйке
жүйе жасушаларына нашар енеді (полихлорциклодинедер үшін);
Төзімді түрлер денесінде липидтердің
көп мөлшерде болуы. Бұл липидтерді ерітетін уыттардың майлы қабатта айтарлықтай мөлшерде ұсталынып тұратындығына әкеледі және әсер ететін сферадан шығарылады.
Айқас төзімділік - бұл бір препаратты қолданғаннан кейін пайда болатын, химиялық құрылымы және әсер ету механизмі бой-ынша әртүрлі топтарға жататын екі немесе бірнеше пестицидтерге тән төзімділік. Мұндай төзімділік сирек кездеседі және аз зерттел-ген. Бұған ұқсас құбылыстар бұрын қолданылған инсектицид майлы дененің эндоплазматикалық жүйесінің ерекше спецификалық емес ферметтерінің активтілігін жоғарлатумен түсіндіріледі. Сондықтан да жаңа препарат улы емес өнімдерге дейін тез ыдырайды.
Слайд 55 Зиянкес ағзалардың төзімді нәсілмен күресу үшін және пес-тицидтерге төзімділікті тудыру
үшін препараттардың шығын норма-сын және оларды қолданудың жарамдылық мерзімін ұқыпты
бақы-лау керек.
Жасанды төзімділікпен күресудің негізгісі болып мезгіл бойы, сондай-ақ жыл бойынша әсер ету механизмі әртүрлі пести-цидтердің кезектесуі болып табылады. Осылайша, бақтарда алма көбелегіне қарсы бірінші өңдеуге фозалон, ал келесілеріне - севинді қолдануды ұсынады. Кенемен күресу кезінде акрексті қолдану плик транмен өңдеумен кезектеседі.
Жасанды төзімділікті пестицидтерге препараттардың әсерін күшейтетін зат - синергистерді қосуға болады. Ерекше төзімділік-пен күресуде өсмдіктерді қорғаудың интегралды әдісі тиімді, бұл әдіс пестицидтерге зиянкес ағзалардың төзімділігінің тууын болдыр майды, энтомофагтардың бүлінуінің қауіпін төмендетіп және сырт-қы ортаның пестицидтердің улы қалдықтарымен ластануын азай-тады.
Слайд 57
Интегралды өсімдіктерді қорғау-
пестицидтер мен олардың физикалық химиялық және токсикологиялық қасиеттерін
зиянды оргонизмдермен қоршаған ортаға әсерін сонымен
қатар өсімдік қорғаудың кешенді
шаралар жүйесі бойынша
пестицидтерді қолдану.
Слайд 58Зиянкестерге қарсы қолданыуға арналған құралдар
1) Фосфорорганикалық инсектицидтер
1.Фенитротион- Альфа-комби50% э.к.,
Сумитион50% э.к.и
СумитионУМО
2.Хлорпирифос-Дурсбан. э.к.,УМО
3.Диазинон – Диазинон,60% э.к.
4.Пиримифос-метил– Актеллик,500 э.к.
5.Малатион- Фуфанон.57% э.к.,УМО
6.Диметоат-
БИ-58% э.к.
7.Фозалон- Золон,35% э.к.
Слайд 592)Синтетикалық перитроидтар
1.Ципермитрин- Шерпа 25% к.э,шарпей.м.э.
2.Лямбда -цигалотрин –Абамектин э.к., брейк,м.э., алтын
э.к.
3.Дельтаметрин- Децис 2,5% к.э., дельта стар 12,5% э.к.
4.Бифетрин- Талстар10% к.э,
агджет,10%э.к.
5.Эсфенвалерат- Суми-альфа.5% э.к.
6.Перметрин- Ровикурт25% э.к.
7.Бета-цифлутрин –Бульдок 2,5% э.к.
Слайд 603) Фенилпиразолдар тобының препараттары
1.Фипронил –Адонис4% э.к.,регент 80%в.д.г.
4) Препараты из гр-пы
неоникотиноидов
1.Имидаклоприд- Имидок с.е.к., имидор,20%с.к.,конфидор.20%в.к.
2.Ацетамиприд –Тагспилан.20% е.ұ.
3.Тиаметоксам-Актара250 с.д.г.
5) Новые препараты (антирезистентные)
1.Бенсултап
–банкол,50% қ.ұ.
2.Абактины –абалон 1,8% э.к.
Слайд 616) Гормонтекті әсерлі препараттар
1.Дифлубензурон –Дифуз.48% с.к.,дим.,48%с.к.,Дим.ОФ-6,6%м.с.
2.Тефлубензурона-номолт,15%с.к.,5% УМО
3.Новалурона
7) Кенелерге қарсы қолданатын
препараттар (акарицидтер)
1.ФОС-Золон,35%э.к. (фозолон)
2.Синтетикалық перитроидтар
3.Авермерктиндер (абактин,аверсектинс,авертин N)
4. Және басқадай арнайы акарицидтер
Слайд 62
8)Кеміргіштерге қарсы қолданылатын препараттар –Родентицидтер (қан антикоагулянттары)
1.Клерат гр. 0,005%- ә.е.з.
бродифакум
2.Гарантекс 0,005%. 0,005%- ә.е.з. бродифакум
3.Шторм брикеттер 0,005%- ә.е.з. флокумафен
9) Нематициды
1.Базамид ,94-100% гранулалар ә.е.з. дазомет
Слайд 63Фумиганттар
1.Актеллик 500. э.к. ә.е.з. пиримифосметил
3.Бромды метил 98.5% тех.сұйылтылған газ (метилбромид)
4.Децис,
2,5% э.к. ә.е.з. дельтаметрин
5.Квикфос- таб.гран.(пеплеттер)- д.в.фосфин
6.Мактоксин- табл. ә.е.з. фосфид алюминия
7.Омайт,57%
э.к. - ә.е.з. пропаргит
8.Сумитион,50% э.к. - ә.е.з. фенитротион
9.Фостоксин- таб.гран.(пеплеттер)- ә.е.з. фосфин
Слайд 64Фунгицидтер және бактерицидтер
Келесі топтарға бөлінеді:
Химиялыө құрылысы мен құрамы бойынша
Ауру қоздырғышына
әсер ету сипаты бойынша
Қолдану тәсілі бойынша
Фунгицидтер ауру қоздырғышына әсер ету
сипаты бойынша :
1. Қорғаныш әсерлі (профилактикалық)
2.Емдік әсерлі (түбірімен жойғыш)
Өсімдік бетінде таралуы бойынша жанаспалы және жүйелік болып бөлінеді.
Слайд 65Фунгицидтердің мақсаттық тағайындалуы
1. Тұқым дәрілегіштері
2 Топырақты өңдеуге арналған
3. Өсімдіктердің тыныштық
кезеңінде өңдеуге арналған
4. Вегетация кезеңінде бүркуге арналған
Слайд 66Гербицидтер
Профилактикалық шаралар
(отырғызу жадығатын тазалау, арамшөптерді отау – агротехникалық тәсіл)
Жою шаралары
(егістіктердегі
арамшөптерді жою –химиялық тәсіл)
Слайд 67Классификация гербицидов
Делятся по различным признакам:
1.По хим.составу на неорганические ( цианамид
кальция) и органические (хар-ся высокой физиолог. активностью)
ОРГАНИЧЕСКИЕ ГЕРБИЦИДЫ ОТН-СЯ К
РАЗЛИЧ. ГРУППАМ ХИМ.СОЕД.:
1.Производные ХЛОРФЕНОКСИУКСУСНОЙ
2.ХЛОРФЕНОКСИПРОПИОНОВОЙ
3.ХЛОРФЕНОКСИМАСЛЯНОЙ
4.КАРБАМИНОВОЙ И
5.ТИОКАРБАМИДНОЙ КИСЛОТ
6. МОЧЕВИНЫ
7.ТРИАЗИНА
8.ДИАЗИНА
9.ПИРИДИНА
10.ХЛОРБЕНЗОЙНОЙ КИСЛОТЫ
11. АРОМАТИЧЕСКИХ И АЛИФАТИЧЕСКИХ КАРБОНОВЫХ КИСЛОТ
12. ФЕНОЛА И Т.Д.
Слайд 68По принципу действия на растение:
1.Сплошного (общеистребительного)
Уничтожает все и сорные и
культурные растения
Реглон, нитрафен
2. Избирательного (селективного)
Действует только на сорняки
(симазин, атразин,монурон,диурон)
Слайд 69По характеру действия и месту проникновения
1.Контактные (местного характера)
2.Системные (по сосудистой
системе)
По спектру действия
1.Широкого спектра действия (уничтожает сорняки разных групп- симазин,прометрин,трефлан)
2.Узкого
спектра действия (суффикс –овсюг, а проманид и ялан - просовидные)
Слайд 70ЭПВ
сорняков в посевах зер-х культур
Слайд 71Однолетние однодольные (злаковые)
Слайд 73Многолетние однодольные (злаковые)
Слайд 75ДЕФОЛИАНТТАР ЖӘНЕ ДЕСИКАНТТАР
Дефолианттар – өсімдік жапырақтарын түсіруге арналған препараттар .
Десиканттар
– өсімдіктерді немесе оның мүшелерін құрғатуға арналған препараттар.
Олар мақта шаруашылығында
кең қолданыс тапты.
Дефолианттармен өңдегеннен соң жапырақтардың түсуі
4-15 күннен кейін басталады.
Осымен бірге пісуі және өорапшалардың ашылуы жеделдеп, тұқымдар тез піседі.
90% дейінгі мақта аязға дейін жиналады.
Слайд 77Дефолианттармен жұмыс істеуге тек өсімдіктердің көпшілігінде 1-2 қорапша ашылған кезінде,
ал оңтүстік аймақтарда 2-3 қорапша ашылған кезінде кіріседі.
Слайд 80Десикаттар
Жинау алдында өсімдіктерді тамырында құрғату.
Мақта, тұқымдық шөптерде, күріште, күнбағыста,
қант қызылшасында қолдануға ұсынылады.
Слайд 90
БИОПРЕПАРАТТАР
Микрометод – микроағзалар жеке топтарының түрлері арасында антогонистік түраралық қарым
қатынас.
Биопрепараттар – зиянкестер ауруларын қоздырғыштары - бактериялар, вирустар, саңырауқлақтар
және олармен жасалатын заттар
Слайд 91Макрометод
Макрометод – өсімдіктерді, энтомофагтар мен акарифагтарды, бақаларды, құстар, кірпіктер мен
т.б. жануарларды қолдану.
Дәннің сұр көбелегі- шыбындар – тахиндер
Қырыққабаттың ақ
көбелегі- трихограмма
Қырыққабаттың ақ көбелегі -апантелиус
Бітелер, қалқанша тасушы, жалған қалқанша тасушы – қан қызы
Феромондық тұзақтар
Аллелопатия- түрлердің сыртқы ортаға олармен бөлінетін метаболизм және өміршеңдік әрекеттері нәтижесіндегі биологиялық белсенді заттар арқылы қарым-қатынас жасауы,
Слайд 96Өсімдік қорғаудағы шаралар тиімділігі
1.Биологиялық
2 Шаруашылық
3.Экономикалық
Биологическая тиімділік – зақымдалған өсімдік
санын, өсімдік мүшелерінің зақымдалуын, зақымдалу дәрежесінің төмендеуін немесе зиянды ағзалардың
өлуін пайызбен көрсетеді.
Аббот формуласы
Э=(А-В)*100/А
Э- пестицидтердің тиімділігі, зиянкестер санының төмендеуі пайызбен көрсетілген немесе өсімдіктің әр түрлі ағзалармен бақылау арқылы есептелінген(%)
А – бақылаудағы нақты есептеу мерзіміндегі зақымдалған өсімдіктер немесе тірі дарақтардың саны (дана),
В – тәжірибедегі нақты есептеу мерзіміндегізақымдалған өсімдіктер немесе тірі қалған дарақтар саны, (дана).
Слайд 97Абботтың модификацияланған формуласы
Э=100х (1-Та х Св /Тв х Са)
Э
- пестицидтердің тиімділігі, зиянкестер санының төмендеуі пайызбен көрсетілген немесе өсімдіктің
әр түрлі ағзалармен бақылау арқылы есептелінген(%)
Тв -тәжірибедегі өңдеудің алдындағы зақымдалған өсімдіктер немесе дарақтар саны;
Та – тәжірибедегі өңдеуден кейінгі зақымдалған өсімдіктер немесе тірі дарақтардың саны;
Св- бақылаудағы алдын ала есептеуде зақымдалған өсімдіктер немесе тірі дарақтар саны;
Са- бақылаудағы кейінгі есептеуде зақымдалған өсімдіктер немесе тірі дарақтар саны.
Слайд 98Өсімдіктің ауруларынан қорғау құралдарының биологиялық тиімділігі
Фунгицидтердің биологиялық тиімділігін анықтау кезінде
негізінен аурудың даму (залалдану дәрежесін) көрсеткіштерін, жекелеген жағдайда өсімдіктің немесе
бөлек мүшелерінің таралу көрсеткіштері қолданылады.
Аурудың таралуын мына формула арқылы анықтайды:
Р= п х 100/N
Р- аурудың таралуы(%)
N-сынаудағы өсімдіктердің жалпы саны;
п- сынаудағы залалданған өсімдіктер саны (дана)
Слайд 99Аурудың дамуын немесе залалдану дәрежесін мына формула бойынша анықтайды:
R=(ab)х100 /N
х К
R- аурудың дамуы(%)
аb- (а) залалданған өсімдіктер көбейтінді санының қосындысы,
(в) залалдану балы немесе оған сай келетін дәреже;
N- есептелген өсімдіктер саны, жапырақтары, жемістері, тамыр жемістері;
К- залалдануын бағғалау үшін қолданылатын бал шкаласы немесе зақымдалу дәрежесінің ең жоғарғы көрсеткіші.
Слайд 100Аурулардан қорғау құралдарының биологиялық тиімділігін келесі формула арқылы есептейді:
Э= Пк
–По /Пк х100
Э – өсімдіктердің залалдану дәрежесінің ең жоғарғы көрсеткіші
(%)
Пк – бақылаудағы өсімдіктердің залалдану дәрежесі немесе даму пайызы;
По- өңделген алаңдағы өсімдіктердің залалдану дәрежесі немесе даму пайызы
Слайд 101
Пестицидтердің шаруашылық тиімділігін есептеу
Өңделген алқапта өңделмегенге қатысты сақталған
өнім мөлшері бойынша бағаланады және зиянды ағзалардан өсімдіктерді қорғау құралдарын
қолдану нәтижесінде бірлік көлемде алынған өнімнің қосымша саны шаруашылық тиімділігін көрсетеді.
ХЭ=Уо-Ун/Уо х100
ХЭ- Шаруашылық тиімділігі, %
Уо- пестицидтермен өңделген алқаптағы негізгі өнімділік
Ун- өңделмеген алқаптағы негізгі өнімділік
Слайд 102Экономикалық тиімділік
Көрсеткіштер кешені:
Өнімділік және оның өңделген, өңделмеген алқаптағы сапасы
Пестицидтерді
қолдану нәтижесінде сақталған өнім
Өңделген және өңделмеген алқаптардағы өнімділікті өсіруге, сақтауға,
жинауға, тасымалдауға және оны сатуға кеткен жалпы шығындар.
Пестицидтерді қолдануға кеткен қосымша шығындар
Слайд 103Весенние
обследование
Сүлікше қоңыз, имаго
дернәсілдер
қуыршақ
имаго
Астық жолақ бүргесі, имаго
дернәсілде
қуыршақ
имаго
Гес. Шыб. піллә
дернәсілде
піллә
АСК қыст. жұлд
қуыршақ
Көбелектердің
ұшуы
жұлдызқұрттар
Жұмыртқа салу, дернәсілдер
қуыршақ
Пш. трипс дернәсіл
имаго
дернәсілде
дернәсілде
имаго
қуыршақтану
Щыбындардың ұщуы
Көпқоректі зиянкестер (саршұнақтар, тышқантектес, шегірткелілер, шалғын көбелегі, күздік көбелек, сымқұрттар), арамшөптер
Бақашық қандала, шығуы, жұмыртқа салу
Астық егеуіші,
Ұшып шығуы
Дәнді дақылдар егістіктерінде қауіпті және аса қауіпті зиянды ағзалардың дамуы мен таралуына мониторинг жұмыстары
Слайд 104Весеннее обследование
Колорадқоңызы, имаго
жұмыртқа салу
Жұмыртқа, дернәсіл, имаго
имаго
Картоп нематодасы, циста
Дернәсіл
имаго
циста
Көпөоректі
зиянкетер кешені (күздік көбелек, сымқұрттар, карадрина, қызылбасты шпанка,аурулар және арамшөптер.)
Картоптың
қауіпті және аса қауіпті зиянды ағзалардың дамуы мен таралуына мониторинг жұмыстары
Слайд 105Күнбағыстың қауіпті және аса қауіпті зиянды ағзалардың дамуы мен таралуына
мониторинг жұмыстары
Весеннее обследование
Күнбағыс қан көбелегі, жұлдызқұрттар
қуыршақтану
Көбелектердің ұшуы, жұмыртқа салу
жұлдызқұрттар
қуыршақтану
Сұр
бізтұмсық, имаго
жұмыртқа салу
дернәсілдер
имаго
Көпқоректі зиянкестер кешені (сымқұрттар және жалған сымқұрттар, сабақ түн көбелегі, шалғын көбелегі және т.б.), арамшөптер.
Слайд 106Мақтаның қауіпті және аса қауіпті зиянды ағзалардың дамуы мен таралуына
мониторинг жұмыстары.
Көпқоректі зиянкестер кешені (мақта көбелегі, өрмекші кене, карадрина, бітелер,
темекі трипсі,
гомоз, вертициллезді солу, арамшөптер)
Слайд 111Шегірткелілердің қоныстану мекендері компьютерге енгізілетін GPS құралдары көмегімен анықталады
Слайд 113АВТОМЕТЕОКОМПЛЕКСТЕР
Берілген жабдық мыналарды анықтайды :
Ауа ылғалдылығы
Ауа температурасы
Атмосфералық
қысым
Желдің жылдамдығы
Слайд 114 имагодағы түлеу
Күбіршек
Жұмыртқа салу орны
Спаривание
Ұшу
Тіршілік цикл
Өлу
Туу
Ұсынылған.
Ұсынылмаған.
Тиімді емес
1
2
3
4
5
Слайд 115ҚОҢЫР ТАТ
Қоңыр татты есептеуге арналған Русаков шкаласы
Слайд 116Қоңыр және сабақ татын есептеуге арналған Петерсон, Кэмпбелл және Ханнау
шкаласы
Сары татты есептеуге арналған Маннерс шкаласы
