5 Дәріс. Хромосомалық аурулар. Клиникалық цитогенетиканың қағидаттары. Адам

жиілігі және типтері.

құрылымының өзгеруінің нәтижесі;

айрықша кариотип және фенотип байқалады (мысалы, Даун синдромы);

хромосомалық

аурулардың кездесу жиілігі моногенді тұқымқуалау аурулуардан едәуір көп болады

көптік туа біткен ақаулардың пайда болуы (ақаулардың кешендері - синдромдар).

Хромосомалық аурулардың жалпы жиілігі тірі туылғандардың ішінде - 1/154.

Хромосомалық аурулар

алкоголь, кейбір дәрі-дәрмектер және т.б. химиялық заттар).

Биологиялық факторлар (грипп, қызылша,

гепатит, жел шешек (қорасан), эпидемиялық паротит, қызамық вирустары, бактериялар, саңырауқұлақтар және т.б.).

СЕБЕПТЕРІ

ішінде 5-7 нәрестелерде байқалады;
Аутосомалық трисомиялар - 25% аралығында;
35%

- гоносомалық патологиялар;
40% аралығында – теңесітірілген және теңестірілмеген құрылымдық хромосомалық бұзылыстары.
Ақыл–ойы кем балалар тобы ішінде (әр авторлардың мәліметтері бойынша) 8 - 20% дейін хромосомалық бұзылыстар кездеседі, жалпы популяциядан 20 есе жоғары.
Олардың ішінде:
– 80% – Даун синдромы;
– 4,5% - басқа аутосомалық трисомиялар;
– 9% - гоносомиялық аномалиялар;
– 6,5% - басқа хромосомалық бұзылыстар.
Құрылымдық бұзылыстардың жиілігі –1000 нәрестелер ішінде 3 кем емес.

хромосомалық мутациялардың барлық түрлері және кейбір геномдық мутациялар.
Геномдық мутациялар:

тетраплоидия, триплоидия и анеуплоидия.
Анеуплоидиялардың варианттары- аутосомалардың трисомиялары, жыныс хромосомалардың полисомиялары (три-, тетра- и пентасомиялары), X-хромосоманың моносомиясы.

Жіктеудің қағидаттары:
Бірінші қағидат - белгілі хромосома бойынша хромосомалық немесе геномдық мутациялардың сипатын (триплоидия, 21 хромосоманың жай трисомиясы, частичная моносомия және т.б.) есепке алу.
Екінші қағидат – мутациялар болған клеткалардың түрін анықтау (гаметалар немесе зигота).
Үшінші қағидат - мутация болған ұрпақты анықтау, сау ата-аналардың гаметаларында пайда болдыма (кездейсоқ жағдайлар) немесе ата-аналарда осы аномалиялардың бар болуын (тұқым қуалау немесе жанұялық формаларын) анықтау.

санының өзгеруі (трисомиялар жағдайында олардың саны көбейеді, моносомиялар жағдайында азаяды).

Жарым-жарты

айрықша - гендер санының өзгеруі, қалыпты жағдайында көп сандық түрлері пайда болуы (рибосомалық және тасмалдау РНҚ, гистон және рибосомалық белоктар, актин және тубулин белоктар гендері).

Айрықша емес - клеткадағы гетерохроматин мөлшерінің өзгеруі. Клеткалық бөлінулерде, клеткалық өсу және басқа биологиялық функцияларларда гетерохроматиннің рөлі белгілі.

және қоршаған ортаның жағдайларына байланысты.
Патологияның көріну

түрлері:
21 трисомиялары бар ұрықтардың 60—70% дамымайды, 30% аралығында әр түрлі клиникалық белгілері бойынша Даун синдромы бар балалар туылады .
Х-хромосомалық моносомиясы бар ұрықтардың 90% жойылады. Нәрестелер арасында Х-хромосомалық моносомиялар (Шерешевского—Тернер синдромы) 10% құрайды. Бір Х-хромосомасы бар зиготалардың имплантацияға дейінгі жойылуын есепке алғанда Шерешевский—Тернер синдромы бар тірі туылған балалардың жиілігі 1% аралығында байқалады.

Зақымдалған хромосоманың түрі немесе оның аймағы (арнайы гендер жиынтығы).
2.

Аномалиялардың типі (трисомия, моносомия; толық, жарым-жартылай).
3. Генетикалық материалдың жетіспеушілгі (делеция) немесе артық болуы (жарым-жартылай трисомия).
4. Аберранттық клеткалар бойынша организмның мозаикалық дәрежесі.
5. Организмнің генотипі.
6. Ортаның жағдайы (жатыр немесе постнатальды жағдайы).

негізіндегі хромосомалық аурулар.
Аутосомалар жүйесіндегі зақымдалудың негізіндегі хромосомалық аурулар.
Хромосома құрылымының зақымдалуына

байланысты хромосомалық аурулар.

Н.А. Шерешевский, 1825 ж., Г. Тернер – 1938 ж. Физикалық

дамудың аномалиялары (дене бойы тапал, қысқа мойын, микрогнатия және т.б.), жыныс белгілерінің дұрыс дамымауы - жыныстық инфантилизм және бедеулік.
Цитогенетикасы – 1959 ж., Ч. Форд. Кариотип – 45,Х (50%) (митоздық бұрыс таралу немесе X-хромосоманың жойылуы); 46,Х,i(Хq) (15%); 45,Х/46,ХХ (15%).
Популяциялық жиілігі – 1:2000 - 1:5000.

Синдром Шерешевского-Тернера
Клиника - 1825 г. – Н.А. Шерешевский; 1938 г. – Тернер.
Аномалии физического развития (микрогнатия, короткая шея и др.), низкорослость, недоразвитие половых признаков (половой инфантилизм) и бесплодие.
1959 г. - Ч. Форд
Цитогенетика - Кариотип – 45,Х (50%) в результате митотического нерасхождения, или утраты X-хромосомы на ранних стадиях развития; 46,Х,i(Хq) (15%); 45,Х/46,ХХ (15%).
Популяционная частота – 1:2000 - 1:5000.

Трисомия по X-хромосоме —женщины без заметных признаков патологии, поэтому при медицинских исследованиях 90 % трисомиков по X-хромосоме остаются не выявленными.
Популяционная частота – 1:2000 - 1:5000.

және цитогенетикасы - П. Джекобс, 1959. Физикалық және психикалық дамуы

қалыпты, кейбір жағдайларда репродуктивті функцияның зақымдалуы. Осы себепте X-хромосома бойынша трисомиктердің 90 % байқалмайды.
Популяциялық жиілігі – 1:1000.

Ер адамдардың Тернер синдромы – 46,XY/45,X.
Клиникасы – әйел адамдағы Тернер синдромына сәйкес. Жыныстық дамуы қалыпты күйден жыныстық жетіспеушіліктің әр-түрлі деңгейіне дейін өзгереді.
Популяциялық жиілігі - әйелдер мен салыстырғанда 15 есе сирек кездеседі.

Қыз және ұл балаларда хромосома жиынтығы қалыпты болғанымен Тернер синдромның фенотипы болған жағдайды Нунан синдромы деп атайды. Бұл аурудың тұқым қуалау типі - аутосомды-доминантты, сонымен бірге кездейсоқ пайда болуы мүмкін.

Г. Клайнфельтер және Ф. Олбрайт, 1942 ж. Дене бойы ұзын,

қол-аяқтардың ұзын болуы, дене құрылымының қалыптасуы әйел адам типі бойынша, жыныс белгілерінің дұрыс дамымауы, гинекомастия, жыныстық инфантилизм, бедеулік; ақыл-ойы кем болу мүмкін, бірақ кейде интеллект қалыпты.
Цитогенетикасы - Джекобс және Стронг, 1959 ж. Кариотип - 47, XXY. Кариотиптің пайда болу варианттары - 47,XYY; 48,XXXY; 48,XYYY; 48,XXYY; 49,XXXXY; 49,XXXYY.
Популяциялық жиілігі – 1:700 – 1:1000

Бартолин, 1657 ж.
Қауыпты туа біткен ақаулардың пайда болуы,
Микроцефалия, салмағы

төмен (2500 г).
Цитогенетикасы - К. Патау, 1960 г.
Кариотип - 47,ХХ,+13 (75%), транслокациялар (25%).
Жыныстар арақатнасы - Е1:Ә1.
Популяциялық жиілігі - 1:15000 – 1:25000.

Қауыпты туа біткен ақаулардың пайда болуына
байланысты Патау синдромы бар балалардың тіршілік мерзімі
өте аз – ауру балалардың 95 % 1 жасқа дейн, ал 10 жасқа дейін тек 2 — 3 % тіршілік етеді.

– көптік туа біткен ақаулар кешенінің пайда болуы.
Беттегі барлық

туа біткен ақаулардың ішінде
тіл мен тәңдайдың ажырауы 86,9% дейін барады.
Цитогенетикасы - Дж. Эдвардс, 1960 ж.
Кариотип - 47,ХХ,+18 (90%), мозаицизм (10%).
Жыныстар арақатнасы - Е1:Ә3.
Популяциялық жиілігі - 1:7000.
Жасы 45-тен жоғары әйел адамдардың ауру баланы туатынтәуекелдігі 0,7% барады. Эдвардс синдромы бар балалардың тіршілік мерзімі өте төмен: 60% - 3 айға дейін, 5-10 % - 1 жылға дейін. Өлімге душар болудың себебі – тыныс алудың және жүрек жұмысының бұзылыстары. Тірі қалғандар — олигофрендер.

Даун, 1866 ж.
Туа біткен ақаулар, қыли көзділік, ақыл-ойдың кем

болуы,
өсу қабілеті баяу болу, белгілі пішін, дерматоглификаның
өзгеруі. Аурулардың фенотипі 21q22 трисомияға байланысты.
Цитогенетикасы - Жером Лежен, 1959 ж.
Кариотип - 47,ХУ,+21 (94%), транслокация (D және G тобындағы хромосомаларға, Y-хромосомаға) — 4% және мозаицизм — 2 %.
21-ші хромосоманың трисомиясы 88 % жағдайында аналық гаметалардағы және 8 %  - аталық гаметалардағы хромосомалардың бұрыс таралуына байланысты.
Популяциялық жиілігі – 1: 600
Жыныстар арақатнасы - Е1:Ә1.
Ана жасына қатыстығы - 24 жасқа дейін -1/1562,
30 жасқа дейін - 1/1000, 39 жасқа дейін - 1/214, жасы 45 –тен
жоғары – 1/19 аралығында.

даму процесінің тежелуі, аз салмақты және бұлшық еттің гипотониясы, ай

тәрізді бет және алшақ орналасқан көздер, микроцефалия, эпикантус, микрогнатия, жүрек ақаулары, баланың жылағаны мысықтың мияулаған дауысына ұқсас (кеңірдектің дұрыс дамымауына байланысты).
Цитогенетикасы - Ж. Лежен, 1963 ж.
Кариотип - 46,ХУ, del(5)(p15.3). 90% кездейсоқ
пайда болған мутациялар, қалғандары –
транслокациялар.
Популяциялық жиілігі – 1:50000.
Жыныстар арақатнасы - Е1:Ә1,3.
Тіршілік мерзімі өте төмен, тек 10% 10 жасқа дейн
тіршілік етеді.

анықталған. Ақыл-ойдың кем болуы, тізе тобығының жоқтығы, басқа туа біткен

ақаулардың пайда болуы. Толық трисомиялар летальды. Тірі туылғандардың 90% мозаиктер.
Популяциялық жиілігі – 1:50000.
Жыныс бойынша қатнасы - М1 : Ж1.

Жарым-жарты анеуплоидиялар синдромдары

Вольфа-Хиршхорн синдромы (жарым-жарты моносомия
4 р-). 1965 ж. анықталған. Делециялардың 90% “de novo”
пайда болады, 10% ата-аналардағы транслокацияларға
байланысты (1:2 – ер адам : әйел адам). Делециямен
бірге нәрестелерде аурудың пайда болу себебі инверсиялар,
дупликациялар, изохромосомалар болу мүмкін.
Популяциялық жиілігі – 1:50000.
9 хромосоманың қысқа иығының жарым-жарты трисомиясының синдромы (9р+) - ақыл-ойдың кем болуы, дене бойының кідірісі, микроцефалия, антимонголоидты көз қиығы, көздің терең орналасуы, қалқан құлақтардың төмен орналасуы, тырнақтар мен қол саусақтардың дұрыс дамымауы. Жүректің туа біткен ақаулары – аурулардың 25% -да.

болған кезде;
- туыстарда, шежіреде тұқымқуалаушылық ауру болса;
- жүктіліктің

алғашқы кезінде (1-3 айларда) емделген және рентгенге түскен жағдайларда.

Пренатальды диагностика (инвазивты емес және инвазивты әдістер арқылы).

Туыстық неке қию болмау керек.

Профилактика шаралары