Алкиндер. Номенклатурасы, табиғатта кездесуі, физикалық және химиялық

оқытушысы: Жұмаділлаева С.А.
Орындаған: Бауыржан Жанна
Мамандық шифрі: «5В011200-химия»
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ

ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ХИМИЯ КАФЕДРАСЫ

Түркістан 2018

және олардың құрылымы жайында түсіндіру, нақты жағдаяттарға пікірталас ұйымдастыру арқылы

тыңдаушының интелектуальды ой-өрісі мен дүниетанымын кеңейту.

болатын қанықпаған көмірсутектер. Құрамында үш байланысы бар ең қарапайым көмірсутек

– этин немесе ацетилен С2H2. Оның химиялық формуласын ұсынған – П. Бертло (1860 жылы). Бірінші мүшесі ацетиленнен С2H2 басталатындықтан, алкиндер ацетиленді көмірсутектер деп те аталады.

күйде болады. Ацетилен молекуласындағы атомдардың бәрі 180° бұрыш жасап, бір

түзудің бойында орналасады. Гибридтенуге қатыспаған екі р-орбитальдары өзара перпендикуляр жазықтықтарда орналасып, екінші көміртек атомының осындай орбитальдарымен арасында екі π-байланыс түзіледі. Яғни, ацетилен молекуласындағы екі көміртек атомының арасындағы үш байланыстың біреуі σ-, екеуі π- байланыстан тұрады.

АЛКИНДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

байланыстан да қысқарақ екеніне көңіл аударыңдар), байланыс энергиясы 830 кДж/моль.

СН2 = СН2 + Н2 → СН3СН3

катализаторлар: Рt, Pd, Ni. Лебедев ережесі бойынша қос байланыс жанында сутегінің орнын басқан радикалдар аз болған сайын олефиндер оңайырақ гидрленеді, себебі гидрлену үшін катализаторда олефин молекулалары адсорбцияланады.

Вr2 → CH2ВrCH2Вr
Реакция жылдамдығы галоген табиғатына және олефин құрылысына

байланысты. Фтор жалындап, өте тез, ал йод − ақырын және күн сәулесі әсерінен ғана қосылады. Қос байланыс жанында орын басқан радикалдар көп болған сайын қосылу реакциясы оңайырақ болады, себебі этилендік байланыс көбірек поляризацияланады.

қосылады. Симметриялы емес олефиндерге галоген сутек Марковников В.В. ережесі бойынша

қосылады: сутегі сутегісі көбірек көміртегі атомына қосылады.
СН3 – СН = CH2 + НСl → СН3СНСlСН3
Марковников ережесі қосылу реакциясы ионды механизм бойынша жүрсе ғана орындалады. Радикалды механизм кезінде НHal қосылуы керісінше − Караштың перекисті эффекті бойынша жүреді.

бағыты тотықтырғыштар табиғатына және реакцияны жүргізу жағдайларына байланысты.

газдан алады. Метанды пиролиздесе (жоғары температурада қыздырса), ол көміртек пен

сутекке айырылатынын білесіңдер. Реакцияны жүргізу жағдайына байланысты метанды айырғанда, ацетилен аралық өнім ретінде түзіледі:
2СН4 → С2Н2 + ЗН2
Егер түзілген ацетиленді реакция жүретін ортадан тез алып кетіп салқындатпаса, ол әрі қарай көміртек пен сутекке айырылып кетеді.

алады. Ал кальций карбидін электрпеште сөндірілмеген әк пен коксті жоғары

температурада (2000°С) әрекеттестіру арқылы алады:

СаО + ЗС → СаС2 + CO
СаС2 + 2Н2О → Са(ОН)2 + С2Н2

1862 жылы кездейсоқ ашты. Ол қалай болды? Велер калцийді әктен

көмір қатысында тотықсызданырып алмақшы болады. Нәтижесінде химик ешқандай металдық қасиеті жоқ қандай да бір күйген массаны алады. Өкінген Велер ол массаны қорадағы қоқысқа керексіз өнім ретінде лақтыра салады. Жаңбыр жауған кезде Велердің лаборанты өзі лақтырып тастаған тасты массадан газ бөлініп жатқанын байқады. Ол газ Велерді қызықтырды. Түзілген қандай газ?

КЕЙС №1

екенін көрсетті. Өйткені кальций карбиді сумен әрекеттескенде ацетилен бөлінетіндігі анықталып,

ашылды.

СаО + ЗС → СаС2 + CO
СаС2 + 2Н2О → Са(ОН)2 + С2Н2

ЖАУАБЫ

сәйкес изомерлер тән. Сонымен қатар алкиндердің де көмірсутектердің басқа кластарынан

изомері болады. Алкиндер мен жалпы формулалары бірдей (СnН2n-2) алкадиендер арасында класаралық изомерлер бар. Алкиндердің кеңістіктік изомерлер болады ма? Класаралық изомерлерге мысал келтіріңіз.

жоғары қысым беру арқылы, сәуле әсерімен, бос радикалдар не катализатор

қатысында жүреді. Егер мономерлер қоспасы полимеризацияланса – сополимеризация деп аталады. Жылу не жарық әсерінен заттар бос радикалдарға айналатын реакция теңдеулерін көрсетіңіз, олар полимерлену реакциясы бола алады ма?

бөлінеді.
Радикалды полимерлену механизмі кезінде жылу не жарық әсерінен заттар бос

радикалдарға айналады:

Ол синтетикалық каучук алуда, поливинилхлорид бастапқы өнім ретінде жұмсалады.
Ацетиленнен сірке

қышқылын, еріткіштер, (трихлорэтилен и 1,1,2-трихлорэтан) алады. Сонымен қатар ацетиленнен өндірісте маңызды заттардың бірі поливинилхлорид алынады. Поливинилхлоридтің қолданылуы жайында ақпараттар беріңіз.

байқауға болады. Алкиндердің жалпы формуласы алкадиен көмірсутектерімен бірдей, бірақ молекула

құрамындағы байланыстар өзгеше.
Алкиндерге де алкендер тәрізді көміртек қаңқасына, еселі байланыс орнына сәйкес изомерле тән. Сонымен қатар алкиндердің де көмірсутектердің басқа кластарына изомері болады.

/ Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. –

Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет, суретті.
Миллер С. Ацетилен – «Наука», 1969 – 680 бет.
Темкин О.Н., Шестакова Г.К., Трегер Ю.А. Ацетилен: Химия. Реакция механизмі. Технология. – «Химия», 1991 – 416 бет.

Пайдаланылған әдебиеттер