Қарағанды медицина университеті Морфология және физиология кафедрасы СӨЖ

Қарағанды медицина университеті Морфология және физиология кафедрасы

СӨЖ Тақырыбы:Жасушалардың қартаюы және сомалық жасушалардың жасушалық өлу түрлер

Орындаған: Серік А.Е
Тексерген:

бір-бірімен тығыз байланыста болғанымен, олардың ерекшеліктерін бүкіл организм қартаюы мен

өлуі айырмашылықтарынан айыра білу керек.
Қартайғанда жасушада бірталай морфологиялық, физико-химиялық өзгерістер жүреді. Ең басты ерекшелік өзгерісіне, онда «арықтау» немесе «тозу» бояутектердің, әсіресе, жақсы байқалатын жүйке жасушаларында, жүрек бұлшықеті ұлпасында, төменгі деңгейде көрінетін – бауырда, енде, жұмыртқалықта және басқаларда жиналады. Бояутектердің қартаю жасушаларында жиналуын – ол жасушадан нашар ертінді өнімдерін шығару қиындықтарының арта беруінен деп саналуда. Сөз жоқ мұндай шамасы жоқтық қызмет қартаю процесінде өте маңызды рөл атқарады. Қартаю жасушаларында ұсақ липид тамшылары жиналып, негізгі зат (жүйке жасушасы) құрамының, жасуша көлемінің азаюы (гипотрофия) байқалады. Ең толық зерделенген нейрондар қартаюы

мен организм бір-бірімен тығыз байланыста болғанымен, олардың ерекшеліктерін бүкіл организм

қартаюы мен өлуі айырмашылықтарынан айыра білу керек.
Қартайғанда жасушада бірталай морфологиялық, физико-химиялық өзгерістер жүреді. Ең басты ерекшелік өзгерісіне, онда «арықтау» немесе «тозу» бояутектердің, әсіресе, жақсы байқалатын жүйке жасушаларында, жүрек бұлшықеті ұлпасында, төменгі деңгейде көрінетін – бауырда, енде, жұмыртқалықта және басқаларда жиналады.

қабілетін жоғалтуымен байланысты құбылыс
Жасуша қартаюына негізделген жасушалардың 3 түрі бар:
бастапқы

қартаюмен сипатталатын клеткалар;
қартаю өз жасына байланысты өзгерістердің қорытпасы және реттелетін жасушалық элементтердің әсері болып табылатын жасушалар;
қартаю негізінен қайталама болып табылады және ішкі топтық реттеу әсерінің бүкіл кешені арқылы жасалады.

шекарасы теломердің мөлшерін азайтуға, хромосомалардың ұштарында ДНҚ-ның орналасуына байланысты. Белгілі

болғандай, ДНҚ молекуласы әрбір жасуша бөлімі алдында репликацияға қабілетті. Сонымен қатар, теломердің ұштарында орналасқан теломерлер әрбір бөлімнен кейін қысқарады.

ерекшеліктерге ие құрылымдық өзгерістер пайда болады, сонымен бірге жалпы сипаты

бар.
Шамадан тыс даму және дәнекер тінінде сапалы өзгерістер.
Қанның капиллярларының қабырғасында қалыңдалған базальды қабатта талшықты құрылымдардың пайда болуымен және кеңейтілген перикапилярлық кеңістікте өзгереді.
Жекелеген жасушалардағы атрофия және дистрофиялық өзгерістер.

физиологиялық (жоспарлы) өлу
 Апоптоз (грек. арорtоsis-жапырақ тастау) байқалады.

өлуі. Апоптоздан үлкен көлемімен және түзілу процесінің теңгеруінсіздігімен ерекшеленеді. Оның

екі–тікелей (ұлпаға тікелей әсер етуімен - күйік, жарақат, уыт әсері) және тікелей емес (тамыр, жүйке жүйелерінің жанама әсерінен пайда болады) түрлерін бөледі.

ұзақ тiтiркендiрсе, қабығы түрлi заттарды босатып, қалыпты қызметiн атқармайды.
некробиоз - паранекроздай,

тiтiркендiруді тоқтатса, қалыпты күйге келе алады.
жасушаның өлуі
аутолиз – жануарлар немесе өсімдік организмдеріндегі ұлпалардың, оларда сақталатын ферменттер әсерінен өздігінен еруі.

олар ДНК- дағы байланысты дамитын өзін-өзі өлтіру үрдісі. Сонымен апоптоз

организмның гендік қасиеттері өзгерген жасушалардан тазарудың физиологиялық механизмі.
Апоптоз процесін шартты түрде үш фазаға:
белгі (индукторлы)
атқарушы (эффекторлы)
азғындау (тозу, деградациялы – экзекуция немесе деструкция)

өршітуі мүмкін. Мысалы, оттегiнiң жетпеуi (гипоксия), оттектің көбеюі (гипероксия), химиялық және

физикалық себептерден субөлі еттенуден жарақаттануы, тиісті қабылдағыштардың айқасып байлануы, жасушалық цикл белгілерінің бұзылуы, өсу және заттек алмасуы себепшарттарын алыстату, қызудың көтерiлуі (гипертермия) және төмендеуi (гипотермия), қан келуінің төмендеуі (ишимия), химиялық препарат, механикалық жарақаттану жатады да, басқалардың күрт бұзылуы әсерiнен пайда болады. Апоптоз себепшарттарының өршітуі әртүрлі болғанымен, оларда екі негізгі белгі беру жолы анықталған.

біріне (немесе бірнешесіне) аударылады. Мұнда ақуыз-эффектор және олардың ақуыз-құрылғылары (модулятор)

үдеткішінің (каскада) қарқындылығы жүреді. Апоптоздың негізгі атқарушысы каспазалар болады. Олар қарқындылық процесінде каспазды үдеткіштерді қосады. Ол өршіту және атқарушы каспаздардың өзара іс-қимыл жасауында күрделі айқасқан тізбелер құрады.

азғындауы шектелген плазмалық жарғағы бар жеке апоптоз денешіктеріне үзіледі. Өлген

жасушалар үзіктерін әдетте өте тез (орташа 90 минутте) макрофагтар, не көрші жасушалар қарбиды. Сондықтан қарбыну реакциясы жүрмейді.

көптеген себептер және факторлар әсер етеді.
Жасушаның

бүліністері пайда болуында әсер ететін ықпалдармен бірге, жасушаның өзінің ішкі жағдайы өте маңызды. Жасушаның алғашөы жағдайына байланысты кез келген ықпал қорғаныстық немесе бүліндіргіш әсер етуі мүмкін.
Сонымен қатар адам алкогольдік, наркотикалық заттардан аулақ болып , барлық тазалық шараларын сақтауы қажет! Қалыпты тіршілік еткен жағдайда жасуша қызмет ету барысында ескіріп, тіршілігін жойып және оның орнына жаңа жасушалар пайда болады.

; С. А. Ажаев, Т. Ж. Үмбетов. - Түркістан :

Тұран 2-бөлім : Жалпы гистология. - 2010. - 336 б.: сур.
.Атлас микрофотографий по гистологии, цитологии и эмбриологии для практических занятий/ Юй Р.И., Абильдинов Р.Б./.-Алматы,- 2010.-232 с.
Цитология, эмбриология және гистология: Оқу құралы/ Аяпова Ж.О. - Алматы: Кітап, 2007. - 288 б.
Гистология-2: оқу құрал/ Аяпова Ж.О. - Алматы: Эверо, 2011. – 324б.