Убыхи

«Бынылзад уыбыхаг»-мæ гæсгæ

Нысан: Скъоладзауты базонгæ кæнын, уацмысы цы историон цаутæ æвдыст æрцыдысты, уыдонимæ; рæзын кæнын ахуырдзаутæм хæлардзинады æнкъарæнтæ æндæр адæмыхæттытæм, уарзондзинад Райгуырæн бæстæмæ, мадæлон æвзагмæ; æрдз æмæ адæймаджы
иудзинад.

2

«Бынылзад уыбыхаг»-мæ гæсгæ
Зæххыл рæсугъд цæрынæн фидар
Дыууæ стыр ныфсы

ис лæгæн:
Фыдыбæстæ æмæ сæрибар, -
Циу цард æнæ сымах? – Ингæн (Плиты Грис)

3

уыдаид, тохыл лæуд риддæр цæттæ уыдаик-
Кавказы

адæмтæ ны- кой Уæрæсейы ныхмæ
ссабыр уыдаиккой. хæцынмæ.

2. Лыгъд адæмты зæххытæ 2. Сæ афтид хуырджын
баззадаиккой, зæхх кæ- зæххытыл лигъдæттæ
мæн нæ уыди, уыцы уы- æрцардаиккой.
рысы адæмæн.

4

быту адыгам и абхазцам.
До 1864 года жили на Кавказском побережье

Чёрного моря (около 50 тыс. чел.) Коренное население Сочи. Занимались земледелием, садоводством, отгонным животноводством.).
Русский военный инженер (генерал-майор), лингвист и этнограф и кавказовед XIX века, Услар П. К. в 1865 году писал -
"Убыхи — весьма смешанное по своему составу одно из черкесских племен, ближайшая отрасль одного из самых аристократических черкесских племен, абадзехов, с которыми некогда убыхи составляли один народ и жили вместе на юго-западной покатости Кавказского хребта. Впоследствии, отделившись, убыхи заняли территории близ Черноморского побережья.
Убыхский язык — одно из наречий адыгского (черкесского) языка.

5

лингвистом Ж. Дюмезилем. Обладая прекрасной памятью и ясностью мышления, Эсенч

поведал учёным многое не только о языке, но и о мифологии, культуре и обычаях убыхов. Ж. Дюмезиль свою итоговую работу по убыхскому языку Le verbe oubykh (1975) написал в соавторстве с Тевфиком Эсенчем.
В Турции убыхский язык исчез в 1992 году, когда умер Тевфик Эсенч… Надпись на могильной плите Эсенча: Здесь лежит Тевфик Эсенч, последний человек, знавший язык убыхов.

Тевфик Эсенч (1904 — 7 октября 1992) — последний носитель убыхского языка. Воспитывался в селении Хаджи-Осман в Турции своим дедушкой Ибрагимом, который родился в Убыхии и прекрасно знал не только свой родной язык, но и в деталях помнил историю выселения убыхов в Османскую империю. В

8

на чужой земле и исчезновение этого гордого свободолюбивого народа в

результате ассимиляции ярко и с использованием исторических документов описаны в замечательной книге известного абхазского народного поэта и писателя Баграта Васильевича Шинкуба «Последний из ушедших» (Москва, 1976).

Баграт Васильевич Шикунба «Последний из ушедших»

9

стволе.
Время окликнет — да где он, ушедший язык?
Словно история молча

застыла на миг!

Исхак Машбаш народный писатель Адыгеи и
Кабардино-Балкарии.

10

бæх
Нау - корабль
Хъизæмæрттæ - страдания, мучения
Агъуд - чехол
Цатыр - шатер
Денджызы хуыдым - водоворот, омут
11

бонрухс кæм федта, уыцы хæдзар, йæ фосы рæгъæуттæ, йæ туг

æмæ йæ хидæй æлхæд зæххытæ.

13

Сæ хъуыдытæ æмæ сæ бæллицтæ баст уыдысты, дард кæмдæр чи

уыд, æбæрæг æхсызгондзинад сын чи хаста, зæрдæмæ хæстæг уыцы Стамбулыл!..

15

Сывæллонæй, зæрондæй, сылгоймагæй никæуыл ауæрды.
Уæддæр ма фæсивæд

хъæддыхдæр сты. Сæхихуызæнæй сæм ницыуал ис: рыгæй нал зынынц, сæ дзаумæттæ ныскъуыдтæ, ныппырхытæ сты, цæсгæмттæ – мæрдонхуыз, цæстытæ сæ къуырфыты бамбæхстысты.

16

йæ диссаджы рæсугъд æфсургъмæ кæсынæй нал фефсæды. Йæ тызмæг цæсгом

барухс вæййы, мидбылхудт ыл ахъазы.

…йæ бæхы цурмæ бацыд æмæ йæ рæвдауын райдайы: йæ армытъæпæнæй йæ лæгъзытæ фæкæны.

17

æрттывтытæ калдта.

18

йæхицæн
фервæзынæнхъæл куы нал уыди, уыцы
хабар. Суанг ма йæхинымæр мæлæты
размæйы куывды

ныхæстæ дзурыныл дæр
фæци. Бæх згъордта æмæ згъордта.Уалынмæ
бахæццæ сты иу бæрзонд æрхмæ.







19

фæстæмæ фæкаст æмæ, йæ сурджытæ æд бæхтæ æрхæй бынмæ куыд

калдысты, уый ауыдта.

20

уыд, фыдæлтыккон уыцы хъыримаг æрцауыгъта, æфсургъыл сбадт æмæ сабыргай араст.

Уайтагъд хæрзарæзт, хотыхджын барæгыл адæм сæ цæст æрæвæрдтой.
Бæхы фæрстæ æрбацавта, хъуынджын агъудæй хъыримаг фелвæста æмæ дзы хæрдмæ фæгæрах кодта. Адæм цатыртæй ракалдысты.

22

Хатажук-иу йе ‘хсаргард фæцъортт ласта, цыма дзы йе знаджы цæвы,

уый хуызæн-иу куы иуырдæм, куы иннæрдæм февзыста. Йæ уæлдзарм худ-иу хæрдмæ фехста, тæхгæ-тæхын-иу æй ацахста, зæхмæ-иу æй æрæппæрста æмæ та-иу æй фæлвæста. Бæхæн-иу куы йæ иу фарсыл февзæрд, куы – иннæ фарсыл…

23

æмæ уарзондæр цы уыд, уыдæттыл. Цæрæнбонты йæ сæр бæрзæндты чи

хаста, уый та сæм хъуамæ хъуыстаид æмæ, цыма ницы ‘рцыд, йæхи афтæ дардтаид. Нæ, уыимæ сахъ хæххон никуы сразы уыдзæн.

24

бæхы фæрстæ зына
нæзына æрбалхъывта… .
…йæ ехсæй февзыста. Æфсургъы астæу
барæджы бын

фæтасыд, денджызы йæхи баппæрста æмæ дард кæмдæр,
уылæнтæ сæрибарæй кæм хъазыдысты, уырдæм аленк кодта. Ленк кодта, цалынмæ дыууæйæ дæр денджызы хуыдымы æнусмæ нæ фæтар сты, уæдмæ.

25

никæуыл ауæрды.Уæддæр ма фæсивæд хъæддыхдæр сты. Сæхихуызæнæй сæм ницыуал ис:

рыгæй нал зынынц, сæ дзаумæттæ ныскъуыдтæ, ныппырхытæ сты, цæсгæмттæ – мæрдонхуыз, цæстытæ сæ къуырфыты бамбæхстысты

26

Цавæр хъизæмæрттæ баййæфтой лыгъд
адæм?

фыды, сæ мæлæт
ссардтой йæ дыууæ кæстæр
æфсымæры æмæ хо.

2. Цавæр бæллæхтæ

сæмбæлд
Хатажукыл фæндагыл?

27

бонрухс кæм федта, уыцы хæдзар, йæ фосы рæгъæуттæ, йæ туг

æмæ йæ хидæй æлхæд зæххытæ».

3. Цæуыл дзурæг сты ацы ныхæстæ?

28

-
Циу цард æнæ сымах? – Ингæн.
(Плиты Грис)

29

уый?


(цытджын падишахы арфæгонд бæстæ; иууылдæр сæ зæрдæ дардтой

Стамбулыл; сæ хъуыдытæ æмæ сæ бæллицтæ баст уыдысты, æбæрæг æхсызгондзинад сын чи хаста, зæрдæмæ хæстæг, уыцы Стамбулыл)

30

йæ диссаджы рæсугъд æфсургъмæ
кæсынæй нал фефсæды. Йæ тызмæг

цæсгом барухс вæййы, мидбылхудт ыл ахъазы.
…йæ бæхы цурмæ бацæуы æмæ йæ рæвдауын райдайы: йæ армытъæпæнæй йæ лæгъзытæ фæкæны.

5. Кæцы рæнхъыты бæрæг у, Хатажук йæ бæхы бирæ уарзы, уый?

31

равзæрста. Зылдис æм, рæвдыдта йæ. Æмæ дзы æмбисондæн хæссинаг æфсургъ

рауад.

6. Цæмæн ын уыди ахæм зынаргъ йæ
бæх?

32

фæхицæн кæй хъуыд, уый)

9. Адæм цатыртæй цæмæн ракалдысты, Хатажук йæ

бæхыл куы
рацыд, уæд?

10. Цæмæн банымадта йæхи стыр æфхæрдыл, цæмæн смæсты ис?

Уырыссаг салдæттæн йæ бæх уæй кодта æмæ йыл уыдон фæхудтысты, чидæр ма йæм æвзист сом дæр бадаргъ кодта.

34

Уыбыхæгтæ æмæ иннæ хæххон адæмтæ сæ райгуырæн бæстæ кæй ныууагътой,

уымæй раст бакодтой?

35

зоны (ирон).
Райгуырæн къуым – ныййарæг мад, æцæгæлон зæхх та –

дыккаг мад (молдовиаг).

36

бæстæйæ дæр зынаргъдæр у (башкираг).
37

веков жили их предки; и были полны надежд — надежд

на будущее. Когда-то они мечтали о простых естественных вещах, пели песни, играли свадьбы, с достоинством жили и с достоинством умирали… Но как легко отнять мечту и как легко растоптать надежду. Многое пришлось испытать людям из народа убыхов, вынужденно покинувшим свою землю. Гонимые ото всех и отовсюду, они шли по дорогам, усыпанным мертвыми телами; любившие свободу, они до конца боролись за нее. Да, легко растоптать надежду. Но разве можно вырвать из сердца горца любовь к своей Родине, к своему дому, к своему очагу. Разве что с самим сердцем…

38

-
Циу цард æнæ сымах? – Ингæн. (Плиты Грис)

39

(черкесским) народам, в том числе и убыхам, с требованием либо

принять российское подданство и переселиться в прикубанские степи, либо переселиться в Османскую империю (ныне Турция).