Айтыс ?нері ж?не опера.

және опера.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:

оқушылар айтыс өнері және операдан алған түсініктерін
кеңейте отырып, М. Төлебаевтың өмірі мен оның
«Біржан-Сара» операсы туралы білім алады.
Дамытушылық: балалар шығармашылық қасиетін шыңдап, ой-өрісін
кеңейтді, музыкалық, есте сақтау қабілеттерін
дамытады.
Тәрбиелік: халықтың музыкалық мұрасын қастерлеуге, суырып салма
ақын қыз Сара мен әнші композитор Біржан салдың
бейнесі, олардың айтыс барысындағы бір-біріне деген
сезімдері арқылы оқушылардың әнге , өнерге деген
сүйіспеншілігін оятады, сыйластыққа, адмгершілікке,
өз Отанын сүюге тәрбиеленеді.
Сабақтың көрнекіліктері: ватман, маркерлер, тест, үнтаспа,домбыра,
фортепиано.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: топтастыру, ЖИГСО-I, 5-жолды өлең, ЭССЕ.
Сабақтың түрі: СТО, интерактивті сабақ.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі.
Сыныпта отырған бала саның тексеру.
Сабаққа дайындалған оқу құралдарын тексеру.

бөліну:
Домбыра.
Қобыз.
Саз сырнай.
Жетіген.
Шаңқобыз.
Керней.


Қызығушылықты ояту.
Балалар, музыкалық шығарма дегенде ойға не келеді?
Сендер

қандай шығарма түрлерін білесіңдер?

Психологиялық дайындық.
(Көңіл ашар орындалып тұрады)
-Ал, қанекей балалар,
Сәлемдесіп алайық,
Сабағымызға керекті
Кітап, дәптер алайық,
Тыныштықты сақтайық,
Тазалықтан қашпайық,
Даусымызды жаттықтырып
Ән сабағын бастайық.

топтарына бөліну:
Халық әні.
Классика әні.
Ария.
Айтыс.

Сабағымыздың мақсаты – Халық әнші – сазгерлері әндерін кеңінен насихаттау, халық өнерпаздары Біржан мен Сараның сонау Қоянды жәрмеңкесіндегі айтысы негізінде жазылған М.Төлебаевтың осы аттас «Біржан - Сара» операсының сахнаға қалай жеткендігін көрсету және жәрмеңке мәнін ашу.
- Енді осы айтыс – операмыздың дүниеге келген жері Қояндыға саяхат жасайық. Қоянды - Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданына қарасты жер. Талды өзенінің Қарасор көліне құяр сағасында орналасқан. Табиғаты әсем. Бұл жерде Мәди әнге қосқан атақты Қарқаралы тауы бар.
Ал, жәрмеңке тақырыбына келер болсақ, өткен ғасырларда бұл жерлерде, атап айтқанда Қоянды, Қарқара жерлерінде атышулы жәрмеңкелер өткен. Жәрмеңкенің мақсаты – сауда – саттық жөнінде шартқа отыру, өздеріндегі

заттарды сатып, орнына тері – терсек, басқа да өнімдерді алып кету. Оған алыс елдерден, әсіресе шығыс елдерінен саудагерлер келетін болған. Мысалы: Үнді, Иран, Парсы жақтан келген саудагерлер парша, әшекей бұйымдар әкелген. Қытай елінен шай, жібек мата әкеліп сатқан, т.б. Енді осылай көпшілік жиналған жерде өнерпаздар міндетті түрде өз өнерлерін көрсетіп, той – думан ұйымдастырған.Әсіресе өнерпаздардың Меккесіндей болған Қоянды жеріне келіп өнер көрсетпеген әнші – күйшілер кемде – кем. Мысалы: Тәттімбет, Балуан Шолақ, Ақан Сері, Мәди, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Біржан т.б. Бұл турасында мәліметтерді мына әдебиеттерден оқи аласыңдар.

Республикамыздың музыка өнері саласында жаңашылдығымен көзге түсетін операның

бірі-Мұқан Төлебаевтың «Біржан-Сара» операсы. Бұл Шығармада алғаш рет қазақ халқының айтыс өнері қолданылған. Либреттосын жазған жазушы Қ. Жұмалиев. Опера төрт бөлімнен тұрады. Онда Біржан ақынның өмірі, оның жас ақын Сараға деген шынайы сезімі баяндалады.
Операның басты кейіпкерлері: Біржан сал, Сара ақын, Біржанның әкесі қожағұл, Сараның жұбайы Жиенқұл, Степняк уезінің болысы Жанбота-тарихта болған адамдар.

Эксперт парағы:
1. Қандай опера өзінің жаңашылдығымен көзге түсті?
2. М.Төлебаевтың «Біржан-Сара» операсында қазақтың қандай өнері көрсетіледі?
3. «Біржан-Сара» операсы неше бөлімнен тұрады?
4. «Біржан-Сара» операсында не суреттеледі?
Операның бас кейіпкерлерін ата.

II-топ.
Операны музыкасы халық әндерімен тығыс байланысты. Біржан бейнесін ашу үшін әнші-компазитордың өзінің көптеген әндері пайдаланылған. «Біржан сал» әні ақынның музыклық мінездемесін береті лейтмотив болып табылады. Бұл әннің әуені операда жиі кездеседі.
Біржан бейнесін опера авторы халық сүйіктісі етіп көрсетеді. Қоянды жәрмеңкесінде Біржан өзінің атақты «Айтбай» әнін төгіті орындайды. Біржан салдың «Айтбай», «Адаспақ» әндері – суырыпсалма ақынның жан дүниесін, мәдениетін, ой-арманын көрсететін әндер. Сол сияқты бұл әндер қарсылас ақынның сөз шеберлігін, ақылын бағалай алатын адамдық қасиетін де ашуға бағытталған.

Эксперт парағы:
1. Біржан бейнесін ашу үшін композитор қандай әндерді пайдаланады?
2. Қандай ән Біржан салдың мінезін ашады?
3. Композитор Біржанды қандай кейіпкер ретінде көрсетеді?
4. Операда «Айтбай», «Адаспақ» әндері Біржан салдың нелерін көрсетеді?
5. Лейтмотив деген не?

кейіпкер Сара – суырыпсалма ақын. Сара бейнесі өмірден алынған. 19

ғасырда болған Біржан Қожағұлұлы мен Сара Тастанбекқызы арасындағы айтыс халық арасында аңыз болып кеткен.
Сара бейнесі композитор «Гүлдер-ай» «Шұбар ағаш, ой жайлау» әндері арқылы ашады. Көңілді «Гүлдер-ай» әннің әуені асау, албырт мінезді, әсем сұлу Сараның бейнесін айқын елестетеді. Ақын қыздың ән ариозасы – Біржан ақынды сайысқа шақыратын қызбалы, өр көңілді.
Эксперт парағы:
1. Операдағы бас кейіпкер – Сара қандай ақын?
2. Аңыз болып кеткен айтыс нешінші ғасырда болған?
3. Сараның бейнесін композитор қандай әндермен ашады?
4. Ақын қыздың ән ариозасы қандай?
5. Лейтмотив деген не?

IV-топ.
Сен айтыс дегеннің қандай өнер екендігін, оның қандай түрлерге бөлінетіндігін білесің. Білімділікті, тапқырлықты, шапшаңдықты қажет ететін айтыс – өнердің ең қиын түрі.
Біржан мен Сара айтысы-операдағы ең әсерлі де, қызықты көріністің бірі. Айтысты тамашалаушылардың әрқайсысы өзі тілектес ақынның жеңісін күтуде. Үлкен тойға келушілердің аяғы саябырлар емес.
Мұқан Төлебаевтың «Біржан - Сара» операсында ұлттық өнеріміз айтыспен қатар, халықтың тұрмыс-салт дәстүрі де бейнеленіп отырады. Бұған 3-көрініс мысал бола алады. Көлемді би хор көрінісінде үйлену тойы көрсетілген. Қазақ халқының «Жар-жар» әнін есіңе түсір, оны операдағы «Жар-жар» әнімен салыстыр.
Эксперт парағы:
1. Операдағы ең әсерлі көрініс болған не?
2. Композитор операда қазақтың басқада қандай дәстүрін бейнелейді?
3. Операда салт-дәстүрін бейнелейтін неше мысал көрініс берілген?
4. Біржан – Сара операсындағы қазақ халқының тағы бір дәстүрлі әні?
Музыка тыңдау: «Би мен хор»
Ой толғау.
Тест №1.
1. Қандай опера өзінің жаңашылдығымен көзге түсті?
a) «Біржан - Сара» b) «Қыз Жібек» c) «Абай»
2. Композитор Төлебаевтың аты?
a) Мұрат b) Мұқан c) Мұхтар

b) Лирикалық ән

c) Мұңлы
4. Опера, балет және ораторияның әдеби-поэтикалық мәтіні не?
a) Либретто b) Увертюра c) Ария
5. Музыкалық шығарманың негізгі әуені және осы әуеннің бүкіл шығарма бойына жүріп отыруы қалай аталады?
a) Лейтмотив b) Ариоза c) Опера
6. Операдаы ең әсерлі көрініс болған не?
a) Біржан – Сара айтысы b) Жар - жар c) Би және хор
7. Біржан мен Сара алғаш рет қай жерде кездеседі?
a) Қоянды жәрмеңкесінде b) Майданда c) Сабан тойда
8. М. Төлебаев қай композиторден дәріс алған?
a) Л. Хамиди b) Л. В. Бетховен c) Е. Брусиловский
9. «Біржан-Сара» операсы неше бөлімнен тұрады?
a) 2 b) 3 c) 4
10. Біржан сал қайтыс болар алдында домбырасын кімге ұсынды?
a) Д.Нүрпейісоваға b)Сара Тастанбекқызына c)Құрманғазы
11. Қазақтың ежелгі өлең түрлерінің бірі, меншікті әні жоқ,
11 буынды, 4 тармақты өлең не деп аталады?
a) Айтыс b) Қара өлең c) Аранжировка
12. Біржан бейнесін ашу үшін композитор қандай әндерді пайдаланады?
a) Гауһар тас b) Біржан сал c) Қараторғай

«Беташар»

b) «Той бастар» c) «Жар-жар»
2. Арияның шағын түрі не деп аталады?
a) Лейтмотив b) Ариоза c) Опера
3. Сараның бейнесін композитор қандай әндермен ашады?
a) «Гүлдер-ай» b) «Елім-ай» c) «Гәкку»
4. Француз тілінде «ретке келтіру» деген мағынаны қай сөз білдіреді?
a) Хор b) Қара өлең c) Аранжировка
5. Әйелдің жіңішке дауысы қалай аталады?
a) Сопрано b) Бас c) Альт
6. Композитор операда қазақтың басқада қандай дәстүрін бейнелейді?
a) Бесікке салу b) Тұсау кесер c) Келін түсіру
7. «Қыз Жібек» кімнің операсы?
a) Е. Брусиловский b) М. Төлебаев c) П. Чайковский
8. «Біржан Сара» кімнің операсы?
a) Е. Брусиловский b) М. Төлебаев c) П. Чайковский
9. Композитор Біржанды қандай кейіпкер ретінде көрсетеді?
a) Жағымсыз кейіпкер b) Халық сүйіктісі c) Ұнамсыз кейіпкер
10. Үрмелі аспапты ата.

b) Флейта

c) Барабан
11. Операға қатысты негізгі терминдер қалай аталады?
a) Поэма b) Увертюра c) Күй
12. Қандай опера өзінің жаңашылдығымен көзге түсті?
a) «Біржан - Сара» b) «Қыз Жібек» c) «Абай»
Тест №3.
1. «Біржан – Сара» операда салт-дәстүрін бейнелейтін неше мысал көрініс берілген?
a) 1 b) 2 c) 3
2. Сахнада қойылу үшін жазылған көлемді музыкалы-драмалық шығарма не деп аталады?
a) Лейтмотив b) Ариоза c) Опера
3. Операда «Айтбай», «Адаспақ» әндері Біржан салдың нелерін көрсетеді?
a) Жан дүниесін b) Жан дүниесін, мәдениетін, ой-арманын c) мәдениетін
4. Опералық шығарманың орындалу алдындағы музыкалық кіріспесі қалай
аталады?
a) Литмотив b) Увертюра c) Ария
5. Ұрмалы аспапты ата.
a) Скрипка b) Флейта c) Барабан
6. «Біржан-Сара» операдағы бас кейіпкер – Сара қандай ақын?
a) Суырыпсалма ақын b) Айтыскер ақын c) Тартыскер
7. Ерлердің жуан дауысы қалай аталады?
a) Сопрано b) Бас c) Альт
8. Қандай симфония түрлерін білесің?
a) Джаз b) Попса c) Симфониетта
9. «Біржан-Сара» операсында не суреттеледі?
a) Сараға деген шынайы сезімі b) Ақынның өмірі
c) Ақынның шығармшылығы
10. Көлемді би мен хор көрінісінде қандай дәстүр суреттеледі?
a) Жоқтау b) Мүшел той c) Үйлену тойы
11. Айтыстың қандай түрлері бар?
a) Жыр b) Суырып салма c) Терме
12. М.Төлебаевтың «Біржан Сара» операсында қазақтың қандай өнері көрсетіледі?
a) «Айтыс» b) «Бесікке салу» c) «Тұсау кесер»

Хор

b) Қара өлең c) Аранжировка
5. Ерлердің жуан дауысы қалай аталады?
a) Сопрано b) Бас c) Альт
6. Аңыз болып кеткен айтыс нешінші ғасырда болған?
a) XX b) XIX c) XVIII
7. М. Төлебаев қай композиторден дәріс алған?
a) Л. Хамиди b) Л. В. Бетховен c) Е. Брусиловский
8. Белгілі бір кейіпкерлердің бейнесін ашатын жеке ән қалай аталады?
a) Литмотив b) Увертюра c) Ария
9. Үрмелі аспапты ата.
a) Скрипка b) Флейта c) Барабан
10. Композитор Төлебаевтың аты?
a) Мұрат b) Мұқан c) Мұхтар
11. Қазақтың ежелгі өлең түрлерінің бірі, меншікті әні жоқ,
11 буынды, 4 тармақты өлең не деп аталады?
a) Айтыс b) Қара өлең c) Аранжировка
12. Қандай ән Біржан салдың мінезін ашады?
«Тау ішінде» b) «Ақ Баян» c) «Біржан сал»

Сергіту сәт:
өлең: «Болашағым бақытым» сөзі: Иран Тасқаранікі.
әні: Ерлан Ташевтікі.

Тест №4.

1. Ысқышпен ойналатын 4 ішекті аспап қалай аталады?
a) Скрипка b) Флейта c) Барабан
2. Көлемді би мен хор көрінісінде қандай дәстүр суреттеледі?
a) Жоқтау b) Мүшел той c) Үйлену тойы
3. Композитор Біржанды қандай кейіпкер ретінде көрсетеді?
a) Жағымсыз кейіпкер b) Халық сүйіктісі c) Ұнамсыз кейіпкер

өлең жазып әкелу.

II-топ. Айтыс деген сөзге 5-жолды өлең

жазып әкелу.

III-топ. Опера туралы ЭССЕ жазып әкелу.

IV-топ. Айтыс туралы ЭССЕ жазып әкелу.

V- топ. Айтыскерлердің суреттерін жинап әкелу.

VI- топ. Опералардың аттарын жазып әкелу.

VII. Бағалау.

көзге түсті?
2. М.Төлебаевтың «Біржан-Сара» операсында қазақтың қандай өнері

көрсетіледі?
3. «Біржан-Сара» операсы неше бөлімнен тұрады?
4. «Біржан-Сара» операсында не суреттеледі?
Операның бас кейіпкерлерін ата.

II-топ.
Эксперт парағы:
1. Біржан бейнесін ашу үшін композитор қандай әндерді пайдаланады?
2. Қандай ән Біржан салдың мінезін ашады?
3. Композитор Біржанды қандай кейіпкер ретінде көрсетеді?
4. Операда «Айтбай», «Адаспақ» әндері Біржан салдың нелерін көрсетеді?
5. Лейтмотив деген не?

III-топ.
Эксперт парағы:
1. Операдағы бас кейіпкер – Сара қандай ақын?
2. Аңыз болып кеткен айтыс нешінші ғасырда болған?
3. Сараның бейнесін композитор қандай әндермен ашады?
4. Ақын қыздың ән ариозасы қандай?
5. Лейтмотив деген не?

IV-топ.
Эксперт парағы:
1. Операдағы ең әсерлі көрініс болған не?
2. Композитор операда қазақтың басқада қандай дәстүрін бейнелейді?
3. Операда салт-дәстүрін бейнелейтін неше мысал көрініс берілген?
4. Біржан – Сара операсындағы қазақ халқының тағы бір дәстүрлі әні?
5. Лейтмотив деген не?