Халы? ауыз ?дебиеті

қазақ әдебиетінің мұғалімі:

Альмишева Ләззат Шайзаевна

халық мұрасы
ІІ бөлім: Тұрмыс-салт
жырлары
ІІІ бөлім: Қазақ ырымдары
IV бөлім: Жұмбақтар
V бөлім: Жаңылтпаштар
VІ бөлім: Санамақтар
VІІ бөлім: Ертегілер

бар. Ауыз әдебиеті ғылымда “фольклор” деп аталады.
Фольклор-ағылшын сөзі. Қазақ тіліне

аударғанда “халық шығармасы”, “халықтың ауызша
шығарған көркем сөздері” деген мағынаны білдіреді. Ауыз әдебиеті жазба әдебиетінен бұрын туған.
Шығармалар ауыздан-ауызға ауызша тарап, біздің заманымызға дейін жетіп, өзгерістерге ұшыраған.
Айтушылар өздерінің өзгертулерін енгізіп отырған. Сондықтан ауыз әдебиеті-көп нұсқалы болып
келеді. Жазу болмағандықтан алғашқы шығарушылар ұмытылып қала берген. Ауыз әдебиетінің
шығармаларының белгілі, нақты авторы жоқ.
Ауыз әдебиеті-ұжымдық шығарма. Ауыз әдебиеті шығармаларында қайталаулар, тұрақты ұйқастар,
қалыптасқан дағдылы сөздер жиі кездеседі. Мысалы: қазақ ертегілерінің басым көпшілігі:
“Ерте, ерте, ерте мекен,
Ешкі жүні бөрте екен,
Қырғауылы қызыл екен,
Құйрық жүні ұзын екен”-деген жолдарымен басталады.

ету:
- оқушыларды адалдыққа, адамгершілікке, халықтық
мұраларды, салт-дәстүрлерді құрметтеуге, ата

бабаларымыздың өсиетін, бізге қалдырған баға жетпес
тәрбиесін оқушылардың бойына сіңіру;
- шәкірттерге рухани-эстетикалық тәрбие беруге ықпал ету.
- оқушылардың дүниетанымын қалыптасуына ықпал
ету, халқының әдет-ғұрпын қастерлеуге тәрбиелеу;

сіңіру;

- Оқушыларды жас ерекшелігі мүмкіндіктеріне қарай мәдени ортаға
баулу;

-

Көпмәдениетті, өзге ұлттар әдебиетін құрметтейтін тұлға тәрбиелеу.

білу,
күнделікті өмірде қолдану аясын кеңейту;
мақал-мәтелді оқып үйренген адам өмірден өз

жолын таба алады;
мақал-мәтелдер оқушыларды ата-бабаларымызбен жалғастырып жатқан көпір сияқты;
мақал-мәтелдерден керекті ақылдың бәрін таба аламыз, нені істеу керек, нені істемеу керек екенін білеміз.
Адасқан уақытта адамға бағыт беріп отырады.

Бала бойындағы шығарашылық қабілетін ояту

әдебиетінің кең тараған түрі- мақал-мәтелдер.
Оның көлемі шағын, ал мағынасы терең.

Олардың тақырыптары әр-алуан: бірлікке,
адамгершілікке, еңбек пен ерлік, жақсы мен жаман, Отанды сүюге, еңбектенуге, достық,
өнер, білім, ғылымға шақырады.
Мақал- мәтелдер талай замандар бойы қалаптасып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып келген халық
мұрасы. сондықтан халық өмірінің барлық саласын қамтиды. Соның ішінде үлкен бір
саласы оқу, білім, ғылымға арналып, ерекше орын алады.
Мақал - өмір құбылысын жинақтай отырып, түйінді пікір айтатын ықшам сөз өрнегі.
Мақал -мәтелдер – бізге ата-бабаларымыздың қалдырған мұрасы. Сондықтан оның авторы
– халық. Мақал – мәтелдерден халқымыздың өсиетін үйрене аламыз. Әрбірінен баға жетпес
үлгі өнеге көре аламыз. Мақал-мәтелдерді түсінген адам өмірде табысқа жетеді.
Мәтел – белгілі бір ойға, ұғымға ишара жасайтын, астарлап, жұмбақтап айту мәні
басымдау болатын халық мұрасы.

үлгі-өнеге түрінде айтылады

басым болды
Мәтелдің мақалдан ерекшелігі:

жердей жер болмас,
Туған елдей ел болмас.

Туған жердің күні де ыстық,
Түні

де ыстық.

Отан-елдің анасы,
Ел-ердің анасы.

Отансыз адам,
Ормансыз бұлбұл.

Отан-оттан да ыстық.

Отанды сүю- от басынан басталады

тозбайды.

Ғылым-теңіз, білім-қайық


Күш-білімде.
Оқу-білім бұлағы,
Білім-өмір шырағы.


Оқу-білім бұлағы,
Білім өнер шырағы
Оқу-білім азығы,
Білім-ырыс қазығы

кәсібіне
байланысты өлең-жырлар және әдет-ғұрыпқа байланысты туған өлең-жырлар жатады.
Еңбек және шаруашылық

кәсібіне байланысты туындаған өлең-жырларға жататындар-төрт
түлік мал және басқа жануарлар туралы, аңшылық туралы өлеңдер мен наурыз жырлары.
Әдет-ғұрыпқа, салтқа байланысты туған өлең-жырларға жататындар-тойбастар, жар-жар,
беташар.
Тұрмыс-салт жырларының еңбек пен шаруашылық кәсібіне байланысты түрі төрт түлік
малға арналған. Төрт түлік малға қазақ халқы түйені, жылқыны, сиырды, қойды
жатқызған. Кейде ұсақ мал ретінде ешкі де қоймен бірге түлік түріне саналған. Төрт түлік
мал-қазақ халқының күнкөрісінің негізі. Ол сауса-сүт, сойса-ет, кисе-киім, мінсе-көлік.

атасы-Қамбар ата,


Сиыр

атасы- Зеңгі баба

түлігі-
Қошақаным қайдасың?
Пұшайт, пұшайт!
Қойдың жаңа туылған төлі-

қозы,
Ереке аты - қошақан.

өскен жануар-
Шөкетайым, қайдасың?
Шөре, шөре!
Ешкі жаңа туылған төлі-лақ,
Ереке аты-лакеш.

ата өсірген
Құла атым менің, қайдасың?
Құрау, құрау!
Жылқының жаңа туылған
төлі-құлын,
Ереке аты-

құлыншақ.

мұрнын шүйірген,
Зеңгі баба өсірген
Әукешім менің қайдасың?
Аухау, аухау!
Сиырдың жаңа туылған
төлі-бұзау,
Ереке

аты- бұзауқан.

ойнақтап,
Еңесіне қарамай,
Ойсыл қара баласы-
Ботақаным, қайдасың?
Көс, көс!
Түйенің жаңа туылған
төлін-бота,
Ереке аты-

ботақан.

“Торпағым!”-деп,
“Қараңғыға баспаған қорқағым”-деп.
Түйе сүйеді баласын “Боташым””-деп,
“Жаудыраған көзіңнен, тоташым”-деп.
Ешкі сүйеді баласын

“Лағым!”-деп,
“Тастан тасқа секірген, шұнағым”-деп.
Жылқы сүйеді баласын “Құлыным!”-деп,
“Тұлпар болып жүгірер жұлыным”-деп.

босып көшкенде,
жүкті жас келіншек бос бесікті арқалап
бара жатқан көрінеді. Сонда

Төле
бимен қатар келе жатқан кісі: «Мына
бейшараның көрпе-жастығын тастап,
бос бесікті арқалап келе жатқаны-ай»,
– дегенде, Төле би: «Баланың бесігі –
кең дүниенің есігі ғой», – деген екен.
( «Балдырған» журналынан)

бөпем!
Айналайын күн бөпем,
Бурыл тайға мін, бөпем!
Әлди, әлди, аппағым,
Қойдың жүні қалпағың.
Жұртқа

жаман болса да,
Өзім сүйген аппағым.

мәз болам.
Күрмеуінді шешейін,
Тұсауынды кесейін.
Қаз-қаз, балам, қаз, балам,
Тақымыңды жаз, балам.
Қадамына қарайық,
Басқанынды

санайық.

ашқаным,
Жаңа жұртқа
қосқаным.
Жасы үлкенді
сыйлап жүр,
Құрмет қылып
жасқанып.
Балалық күнің өтті
енді,
Аналық күнің жетті
енді.
Жаңа дәурен есігі
Алдыңнан енді
ашылды.

жар.
Ұялмандар, келіңдер
Күтудеміз жар-жар.
Жас келінді көруге
Асығуда жар-жар.

Ай туды жаңаша,
Күлкі, шаттық тамаша!
Ұлыс оң болсын,
Ақ мол болсын,
Қайда барсаң

жол болсын!
Ұлыс бақты болсын,
Төрт түлік ақты болсын,
Ұлыс береке берсін,
Пәле-жала жерге енсін!

күнделікті қолданылатын үлгі,
өнеге түрлерінің бірі-тыйым, яғни тыйым сөздер. Бұл-балалар мен
жастарға,

“Жирен жаман әдеттен” дегендей жаман істерден
сақтандырып, жақсылыққа еліктеу, бейімдеу мақсатынан шыққан таза
халықтық педагогикалық ұғым. Міне, осы арқылы олар әркімді теріс
мінез, орынсыз қимылдардан сақтандырып отырған. Халық ұғымында
тізені құшақтау-жалғыз қалудың, үлкеннің жолың кесу-әдепсіздіктің,
қолды төбеге қою-жұрттан безінудің белгісі деп таныған қатаң тыйым
салған. Ел ішінде тыйым түрлеріне байланысты сөздер көптеп саналады.

айтуға тыйым салынғандықтан, бұрмалап аталған сөз.
Табу – Индонезия тіліндегі

«тыйым салу» деген мағынадағы сөзден шыққан. Бұл ұғым қазақ салт-дәстүрінде жиі қолданылады. Мәселен, жаңа түскен келіннің күйеуінің туыстарын өз атымен атамай, оларға лайықтап ат қоюы.
Табу сөздердің көпшілігі әр түрлі наным-сенімнен, ырымдардан туындаған.

понятие как табу
(запрет). Как и у других народов, и у

казахов существовали запреты, порой
основанные на суевериях. Например: обнимают колени те, кому больше некого
обнять; свистеть в доме - высвистывать благополучие; опираться о землю или
подпирают руками бока-только женщины, оплакивающие погибших мужей и
сыновей; наступать на порог, а также дарить близким людям нож или собаку-к
вражде и т.д. Были запреты и этического характера. Считалось верхом
невоспитанности пересекать доргу старшему.Табу накладывали на какие-нибудь
предметы, зверей, птиц, имена людей, детали окружающей природы,
космической планеты. Существует запрет убивать некоторых птиц: лебедей,
орлов, кошек. Нельзя, если это ни к чему-топтать и рвать цветы, растения. У
Европейцев цветы дарить-прекрасно, но в казахской психологии - цветы
прекрасны там, где они растут.

халыққа сырлы
дүние болып көрінген. Сондықтан
киелі нәрсені саусақпен шұқып
көрсетуге болмайды.

Жұлдыз санама.

Бұл ұғым планетаға байланысты. Отқа
су құйма, түкірме, күлді баспа. Кезінде
ата-бабаларымыз отқа да табынған. От
– өмір, тіршіліктің көзі саналған. Жас
түскен келінді отқа шақыру, отқа май
құю, от – ана, отта қасиет бар деген
ұғымнан алынған.

киелі жанып
тұрған шам бақыт деп саналған. Оны
үрлеп сөндіру өз бақытынды

өзің
өшіргенмен бірдей.

Күн шыққан соң ұйықтама. Күн
батарда ұйықтама. Ауру адамның өзі
күн батарда басын көтеріп отырады.
Күн – ұлы, киелі планета, оған батарда
жол беру керек ұғымды білдіреді.

рәсуа етпе, үстіне басқа зат қойма.
Суды сыпырма, суға дәретке отырма,

суға түкірме.
Ас ішкен ыдысыңды төңкеріп қойма. Ол ырысыңнан таусылғандығын білдіреді.
Дәмді табақтың ортасынан алма. Өз алдынан алып же.
Нанды бір қолыңмен үзбе.
Асты үрлеме, ішкен асынды жамандама.
Асты қорлама.

жумай, асты ішпейді.
Дастарқан үстінде әдепсіз сөз сөйлемейді, жаман сөз айтпайды.
Аузында

тамақ тұрғанда сөйлемейді.
Көшеде, түргеп тұрып, жүріп келе жатып немесе жатып тамақ ішпейді.
Түнде тамақтың бетін жауып қояды.
Үйге келген адамдарға дәм таттырмай шығармайды.
Әкесі бар адам бас ұстамайды.
Суды қарызға сұрамайды.
Дастарқанда бата сұрамай, ешкім орнына тұрмайды

шаңырақ – киелі
дүниелер. Қыз жағы отау көтеріп
беретін жағдайда, ұл жағы

тек босаға,
шаңырақ апарады. Халық арасында:
«Шаңырағын шайқалмасың, босағаң
берік болсын!» - дейтін жақсы бата,
тілек бар. Бұл киелі босағаны
құрметтеу болса, екінші жағынан,
басына күн туып, қайғы-зарға
ұшырған адам босағаға сүйене
зарлайды. Сол үшін босағаға сүйенуді
халық жаман ырымға жориды. Босаға
қашанда ашық, еркін тұруға тиіс.

шығарады.
Құстардың ұясын бұзба,
Жұмыртқасын жарма.

Жұлдыз санама

заманнан
келе жатқан бір түрі. Онда адам өмірі мен тіршілігі,
табиғаттың барлық

саласы жөнінде қысқа, көркем және
қызықты, астарлы түрде айтылады. Қазақ жерінде балалар
мен жастар жиналғанда жұмбақ айтысу өткізіп, ой
жүйріктігін сынға салып отырған. Жұмбақты дұрыс шешу
үшін бір затты екінші бір заттың түр-түсіне теңеп
салыстыру, олардың ұқсас және еркеше жерлерін байқай
білу қажет. Жұмбақ көп оқуды талап етеді. Адамды көркем
сөзге үйретеді, адамның ой-қиялын дамытады.

жәндіктер, құстар

мен өсімдіктер

Оқу, білім, уақыт, техника

Құрал, үй,
шаруашылық
жабдықтары

Адам және оның
дене мүшелері,
тамақ

шашы,
Білсең айт бұл аңды.

( а...................н)

Отбасында құмған,
Екі көзін жұмған.

Кішкентай ғана бойы бар,
Айналдырып киген тоны бар.

Жол үстінде қу қазық,
Мергеншіге жол азық.

одан өтпейді,
Қабат-қабат тоны бар,
Түймелеуге жетпейді
Жер астында жез қазық,
Жеуге болар ас

қазық.

Қалың киім ұанатады,
шешіндірсең, жылатады.

Аласа тауда алуан алма,
Алқызыл болмай, аузыңа салма.

бетін басады,
Жазда сайға қашады.
Көтеріліп теңізден,
Аспанға биік барамын.
Биіктен қайта түскенде,
Өңі кірер

даланың.

Аспандағы алып доп,
Жарқырайды жарық боп.

Үй үстінде ұсақ тас

бала.

Қабат-қабат қаттама,
Ақылың болса, аттама.
Жазу жазып жалықпаған,
Жаза-жаза арықтаған.
Ойнақтаса қолыңда
Із

қалмайды соңында.

тынығады,
Қыстай зымырайды.

(...)

Аяғыма байладым,
Қос таяқпен айдадым.
(...........)

Қыс айында, мұз айдында
Жүгірсе зыр етеді.
Бір адамды екеу ара
Көтеріп ап кетеді.
(...........)

бір
түрі. Жаңылтпаштардың сөздері ұйқасып келеді, әр
сөзі тез айту үшін құрылады.

Жаңылтпашты жаңылмай, тез
тез айту үлкен өнер болып саналады. Олар тіл ширатуға,
дыбыстарды дұрыс айтуға, есте сақтау қабілеттерді дамытуға
көмектеседі. Жаңылтпаштардың мазмұны әртүрлі болып
келеді, олар да адам өмірінің барлық саласын қамтиды.

ұшар, құс ұшар.
Қашан қысқыш, қыш ұшты.
Топ бала,топ бала,
Ойнап жүр топтала.
Зымырап

допты ала,
Қуады көп бала

Үйір-үйір үйректі
Үйірге кім үйретті?
Үйір-үйір үйректі
Үйірге өзім үйреттім.

Ақ шар бар
Көк шар бар
Көп шар бар
Төрт шар бар

деп,
Орнымыздан тұрамыз.
Аққу болып ұшамыз,
Төрт, бес, алты, жеті, сегіз деп,
Қайта келіп

қонамыз.

1

3

4

8

2

9

5

7

6

10

жеп, іш.
Тоғыз-ыдысты жу тегіс.
Он-сабақ оқы
Осыдаң соң.
Бұл санамақ жаңа,
Күнде осыны орында.

сұрап алады.
Айтшы, сонда нешеуі
Өз қолыңда қалады?

дегенім-оймақ.

Оң қолымда бес саусақ,
Сол қолымда бес саусақ.
Екі қолда барлығы,
Бар екен

ғой он саусақ.

Сегіз-еу, демейсің,
Тоғыз-ау,-демейсің,
Он-ау, демейсің?
Дегенің тура,
Неге олай екенін
Қазақ тілінен сұра.

саласының бірі. Алдар көсе - өте қу , айлакер, шешен,
ақылды

адам ретінде суреттеледі.Ол ақылсыз байларды
алдап, қулығын асырып, ақылының артық екенін көрсетеді.
Қазақ аңыздарындағы Жиренше шешен, Алдар көсе,
Қожанасыр, Қорқыт және тағы басқалар қарапайым адамдар
ретінде суреттеледі. Олар ақылды, дана, әділ, шешен адамдар
ретінде халықтың сүйікті кейіпкерлеріне айналды.

ертегілер
Шыншыл ертегілер

бір-біріне таңдана
қарайды.
Мен бәріңнен ұзынмын,-дейді қызыл қарындаш. Ал жасыл қарындаш:
Жапырақтарды жасыл

түске бояй-бояй қысқарып қалдым,-деді. Сары түсті қарындаштар:
Біздің ұзындықтарымыз бірдей,-дейді.

жинайды. Қоян сәбіз
жинайды. Ал түлкі мен қасқыр көп
ойнайды екен. Тышқан

аю мен
қоянға тамақ дайындайды. Бір күні
аю ашулынып, қасқыр мен түлкіні
қуып жіберді. Содан бері аю, қоян
және тышқан тату болып, бір үйде
тұрады екен.

жатады.Оның алдынан жаңа
тоны бар адам кезігіпті.Ол да тоңып
келе жатса керек.

Жаңағы тоң киген
кісі Алдар Көседен:
- Әй, Алдар сен неге тоңбайсың?-депті.
Алдар Көсе:
- Менің тонымның бір жағынан кірген
суық бір жағынан өтіп кетеді,-депті.
Сонда әлгі кісі Алдар көсеге:
-Тоныңды берші,-деп жабысыпты. Алдар
көсе бермепті. Анау кісі жабысып, соңынан
қалмаған соң, Алдар көсе үстіндегі ескі
тонын шешіп беріп, жаңа тонды киіп алып
ауылына қайтыпты.

киімі жаман екен.
Оны ешкім елемепті. «Төрге шық, тамақ
іш” –

демепті. Қожанасыр өз үйіне қайта
барады. Жақсы киімін киіп, тойға келеді.
Бұл жолы үй иесі Қожанасырды
құрметтейді. Төрге отырғызады. Ет
келгенде Қожанасыр етті жемейді. Табаққа
шапанының жеңін малып:
-Же, шапаным, же! – деп отыра береді.
Үй иесі:
Қожеке, бұныңыз не? Шапан ет жей ме?
Сонда Қожанасыр:
Сен адамды сыйламайды екенсің, киімді
сыйлайсың. Сондықтан шапаныма жегізіп
отырмын! – депті.

жардың
басына келіп қоныпты. Жолбарыс
айтыпты:
- Мен мына жардан құлап кетермін ,
сен

түлкі, менен төмен жат, - депті.
Сөйтіп түлкі жолбарыстың аяқ жағына
жатыпты. Жолбарыс ұйықтап
қалғанда, түлкі жолбарыстын үстінгі
жағына шығып жатып:- Әй, жолбарыс,
мені басып кетесің, арырақ жат! – деп.
Жолбарыс жылжи бере, жардан құлап
кетті. Құлап барып, өліп қалыпты.

бай
болыпты. Төрт түлік малы сай болыпты. Ерназардың сегіз ұлы
болыпты. Бір

күні елде үлкен жүт болыпты, Ел малын алысқа,
отарға алып кетіпті. Ерназардың сегіз ұлы да соның ішінде
кетіпті. Олар сол кетекеннен хабарсыз кетеді, айлар өтеді,
келмейді, жылдар өтеді, келмейді. Ерназардың азығы
таусылады, тұрмысы жаманға айналады. Бір күні кешке жақын
кемпір төсегінен тұрып түндігін ашады. Төспекте жатқан шал
шаңыраққа қараса, шаңырақтың күлдіреуішінде тұрған биенің
төстігі көзіне түседі. Ерназар қуанып кетеді. Кемпір-шал
төстікті асып жейді. Ұзамай кемпір жүкті болады.
Мезгілі толып босанады. Бір ұл туады, оның атын
Төстік қояды. Төстік 1 айда бір жастағы баладай,
3 айда үш жастағы баладай, 1 жылда он бестегі
баладай болады. Ол садақ тартып үйренеді, аң
аулап, құс атады, әкесі мен шешесін асырайды.