Көркем шығармадағы метафоралық қолданыстар

ТEXНOЛOГИЯЛAP ЖӘНE ИНЖИНИPИНГ УНИВEPCИТEТI» PМҚК
 
 ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
 
 
 

 

Тaқыpыбы: Көркем шығармадағы метафоралық қолданыстар

Opындaғaн: КЯЛ-14-01 тoбының cтудeнтi Ж.Ұзақбаева

Ғылыми жeтeкшici: ф.ғ.к., пpoф. Б.А. Көшiмoвa

атты трактаттарында метафораны, ең алдымен, стилистикалық тәсіл ретінде қарастырды

индивидуалды, жеке қолданыстағы метафора деп атаймыз.

қуаныштың үлкен кемесі, өгей өлке, жер астынан шыққан көз, деген

метафоралар автордың өзіндік индивидуалды метафоралары. Мұндай метафоралық қолданыстар жазушының өзіндік қолтаңбасын танытады. Сондықтан да бұл тәрізді метафоралар жалпы халықтық емес, жеке қолданыстағы (индивидуалды) метафора деп аталады.

Метафораның когнитивтік бағыттағы қызметтері:

жалпы халықтық сипат алып кеткен метафоралар тілімізде өте көп:

Аласы аз

қара көзі нұр жайнайды…
Бұл іске кім виноват 
Я Семейдің қаласы? 
Я қазақтың баласы? …
(Абай).
  Осындағы аласы сөзі екі түрлі мағынада: біріншіден, тура мағынада (аласы аз көз), екіншіден, метафора ретінде жұмсалып тұр.

Тәтті ауыздан дәм кетпей…
Уылжыған тәтті жас (М. Әуезов). 
Мінезі тәтті болмайды… 
Жылы тәтті жауап айт. 
Жақсы ән мен тәтті күй… 
(Абай)  Бұл үзінділерде тәтті сөзі бес рет қолданылған. Алдыңғы мысалдағы ауыс мағынасы контекстік қана, яғни тәтті жас, мінезі тәтті орамдары жалпы халықтық аяда айтыла да, қолданыла да бермейді. Ал тәтті күй, сөзі тәтті тіркесіндегі тәтті сын есімінің метафоралық мағынасы ондай емес. Мұнда олар жалпы халықтық ауыс мағынада қолданылып тұр.

көзі”
“дүние есігі”
Абай өлеңдеріндегі дәстүрлі қолданыстағы метафоралар

үш түрге бөледі:

туын ұшырды..

Бұл өлең жолдарындағы ұйқының туы окказионал метафорасы махаббат

сезімінің әсерінен адам ұйқысының қашуын бейнелеу мақсатында қолданылған. Мұндағы адамның физиологиялық жағдайын, яғни демалыс түрін оқырман қауымға жеткізуде автор ту символымен сомдаған.

Мысалы:
Анадайдан оны көріп бүлкілдеп,
Жорытады атың. Көзіңе де жылтың кеп,
Қуаныштың домбырасы кеудеңе
Майда қоңыр күй тартады шіңкілдеп (Дүние ғапыл).

Поэтикалық мәтінде табиғат пен адамның белгілерін, қасиеттерін өзара араластырып, бір-біріне ұқсатып, балама жасау құбылысы туындайды. Жоғарыдағы өлең шумақтарындағы қуаныштың домбырасы метафорасы Ә.Кекілбаевтың өзіндік таным ерекшелігімен туған. Мұндағы «домбыра» әуен ұғымымен байланысты түсіндірілу керек.

сонымен қатар шығарманың көркемділігін, бейнелілігін арттыру үшін қолданылатын əдебиеттегі тілдік

құбылыс.

Қолдану сипатына қарай:

- 544 б.
2.Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. -Алматы: Сөздік

- Словарь, 1998. - 320 б.
3.Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. - Алматы: Мектеп, 1978. - 178 б.
4.Нұржекеева Л. Қазақ метонимияларының лингвистикалық табиғаты: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. -Алматы, 1991. - 166 б.
5.Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафралы қолданылуы. Алматы, 1966. – 412 б.
6..Барлыбаев Р. Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алматы, 1963. - 206 б.
7.Арутюнова Н.Д. Теория метафоры // Метафра и дискурс. Москва: Прогресс, 1980.
8.. Ю.Л. Роль метафорических слов и выражений в развитии словарного состава языка: Автореф. дис. … канд. фи- лол. наук. - М., 1951. - 25 c.
9.Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі. Алматы: Ғылым, 1987. - 269 б.
10.Зайсанбаева Г.Н. Метафоралы аталымдар когнитивті бағытта // ҚР ҰҒА-ның Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2004. №1. - 50-54 бб.
11.Сыбанбаева А. Метафраның тілдік болмысы жəне концептуалды метафралар. - Алматы: Қазақ ун-ті баспасы, 2002. - 162 б.
12.Қасым Б. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері. - Алматы: Қазақ ун-нің баспасы,- 313 б.
13.Кəрібаева С.Е. С.Мұқанов поэзиясындағы авторлық метафралар (когнитивтік аспект): Филол. ғыл. д-ры... дис. автореф. - Астана, 2010. - 22 б.
14.Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии. - М.: Учпедгиз, 1957. - 295 с.
15.Томашевский Б.В. Стилистика: Учеб. пособие. - 2-е изд., испр. и доп. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1983. - 288 с.
16.Бельский А.А. Зарубежная драматургия: Сб. ст. / А.А. Бельский. - Пермь: Пермский гос. ун-т им. А.М.Горького, 1989. - С. 5-27.
17.Язикова Ю.С. Анализ метафор стиля повести М. Горького «В людях» // Учен. зап. Дальневост. ун-та. – . 5. - 127 с.