Казаным-сихри башкалам!

Казан!

булганыгыз бармы? Бәлки, шунда яшисездер? Казанның берсеннән – берсе матур

йортлары, урамнары, истәлекле урыннары турында ниләр беләсез? Әйдәгез, Казан буйлап сәяхәткә чыгабыз? Кузгалдык.

алга

үзәкләренең берсе. Ул-Татарстанның башкаласы. Шәһәрдә җитмеш җиде милләттән булган 1

миллионнан артык кеше яши.
Шәһәр 7 районга бүленгән: Вахитов, Совет, Киров, Мәскәү, Идел буе, Яңа Савин һәм Авиатөзелеш районнары.

алга

тарихы бар. Казан каласы 1445 елда Казан ханлыгының үзәгенә әверелә.

Көнбатышның һәм Шәрыкның зур дәүләтләре, шәһәрләре белән тыгыз элемтәләр алып барган ул заманда Казан. Үзенең таш пулатлары, мәчет манаралары, шәһәр ныгытмалары, имән капкалары ерактан ук күренеп торган.

алга

Казанның тарихы турында төрле риваятьләр

Шәһәрнең исеме турында мондый риваятьләр бар. Хан

хезмәтчесе елгага алтын казан төшереп җибәргән имеш. Шуннан суны да, шәһәрне дә Казан дигәннәр. Икенчеләре болай ди: Казансу елгасы урыны-урыны белән казан сыман тирән чокырлы булган. Шуңа күрә шәһәрне Казан дип атаганнар. Шәһәр тау астында урнашканга, Казан дип аталган диючеләр дә бар.
Менә тагын, бер кызыклы риваять. Хан, шәһәр салу өчен, бик әйбәт урын эзли. Килене каенатасына балыкчыларны Казансу ярына чыгарырга киңәш итә. Алтын балык капкан урында шәһәр төзергә мөмкин, ди. Ләкин алтын балык капкан урын уңайсыз була: бер яктан-таулы, икенче яктан-саз. Хан килене югалып калмый: кайсы җирдә казан утсыз кайнап чыга, шул урынга шәһәр салырга кирәк, ди. Казан тау башында кайнап чыга. Ләкин Казанның нигезен уңайлы урын – Идел белән Казансу кисешкән урын хәл итә. Идел сәүдә үсешенә булыша, калкулыкта урнашуы дошманнардан сакланырга ярдәм итә.

Кирегә

һәйкәл – Кремль балкып тора. Кремль 4,5м киңлегендәге ак таш

стена белән әйләндереп алынган. Биредә Президент Сарае, Казан ханлыгыннан сакланып калган уникаль архитектура истәлеге – Сөембикә манарасы һәм Благовещение соборы урнашкан.

Кремльгә сәяхәт

алга

- бик борынгы корылма. Кремль татарча “кирмән” сүзеннән килеп чыккан,

ул сүз “шәһәр” дигәнне аңлата.
1552 нче елда урыс кенәзе Андрей Курбский Кремль турында болай дип яза: “Менә без Казанга якынлаштык: аның көнчыгышында Казансу елгасы ага, көнбатышында – Болак елгасы. Елга шәһәр эченнән үк ага, башланган урыны -Кабан күленнән. Үтәргә кыен бу елганы, аркылы чыккан очракта да күл белән шәһәр арасында Арча кыры ягыннан бик биек тау бар. Шәһәр әйләнәсе буйлап Болак елгасыннан алып Черек күлгә чаклы тирән чокырлар казылган. Ә Казансу ягыннан исә тау тагын да биегрәк. Һәм нәкъ менә шул тау башында крепость һәм Хан сарае урнашкан, шунда ук биек таш мәчетләр бар. Хәтерем ялгышмаса, алар бишәү иде бугай. Казан ханы үзенең 30 меңлек гаскәре белән шул крепость эченә кереп бикләнгән”
Димәк, ул вакытта ук Кремль эченә 30 мең кеше сыя алган!

- Сөембикә манарасы. Җиде катлы бу бина әллә кайлардан ук

күренеп тора. Ислам дине өйрәтүе буенча, күк җиде каттан тора. Җиде катлы бу манара да күкне җиденче катына омтылганлыкны раслап тора. Аның биеклеге 58 метр. Ул нигезе тигез булмау сәбәпле, көнчыгышка авышкан. Соңгы елларда, авышуны туктату өчен, нигезне ныгыту эшләре алып барылды.
Сөембикә манарасын татар халкында Биек манара, Бөек манара, Хан мәчете дип тә йөрткәннәр

Әлеге манара хакында халык күңелендә төрле риваятьләр саклана. Чынлап та,

әлеге биек манара нигә “Сөембикә” дип аталган соң?
Бервакыт Мәскәү патшасы Сөембикәнең (ул Казан ханбикәсе була) рәсемен күрә дә гашыйк була. Илчеләрен җибәрә инде бу хәзер Казанга, Сөембикә янына, үзенә кияүгә чыгарга сорап. Сөембикә моңа риза булмый. Шуннан Мәскәү патшасы, ачуы килеп: “Үз теләгең белән чыкмасаң, мин сине сугышып алам”, - ди дә Казан ханлыгына каршы сугыш ача. Җиде ел камап торганнан соң, крепость стеналарын ваттырып, Казан шәһәрен ала бу. Сөембикә патшаның җиңүен күргәч, ире күмелгән мәчетнең манарасына менә дә аска ташлана. Менә шуннан соң инде Хан мәчетен “Сөембикә манарасы” дип атый башлыйлар.

Әлеге манара хакында халык күңелендә төрле риваятьләр саклана. Чынлап та,

әлеге биек манара нигә “Сөембикә” дип аталган соң?
Бервакыт Мәскәү патшасы Сөембикәнең (ул Казан ханбикәсе була) рәсемен күрә дә гашыйк була. Илчеләрен җибәрә инде бу хәзер Казанга, Сөембикә янына, үзенә кияүгә чыгарга сорап. Сөембикә моңа риза булмый. Шуннан Мәскәү патшасы, ачуы килеп: “Үз теләгең белән чыкмасаң, мин сине сугышып алам”, - ди дә Казан ханлыгына каршы сугыш ача. Җиде ел камап торганнан соң, крепость стеналарын ваттырып, Казан шәһәрен ала бу. Сөембикә патшаның җиңүен күргәч, ире күмелгән мәчетнең манарасына менә дә аска ташлана. Менә шуннан соң инде Хан мәчетен “Сөембикә манарасы” дип атый башлыйлар.

Аңа 1804 елда нигез салына. Әлеге уку йорты Идел буе

халыкларының мәдәният һәм мәгариф үсешенә зур йогынты ясый.
Казан университеты бүгенге көндә дә Россиядә иң данлыклы уку йортлары рәтендә.

иң өлкән университетларыннан берсе. Ул, Мәскәү университетыннан кала, икенче булып

санала. МДУ исә 1755 елда салынган. Университетта атаклы математик Н. Лобачевский, органик тукымалар теориясенә нигез салучы А. Бутлеров, күренекле астроном, антарктидага юл салучы И. Симонов, атаклы табиблар П. Лесгафт, һәм В. Бехтерев, тел галимнәре И. Хәлфин, Н. Катанов, һәм башка галимнәр эшләгән.
Университетның борынгы ак таш бинасы янында өч мәһабәт бина бар – анда физиклар һәм математиклар, химиклар, филологлар һәм журналистлар, тарихчылар гыйлем серләрен ачалар. Хәзерге университет ул - заманча җиһазландырылган аудиторияләр, лабораторияләр һәм абсерваторияләр, тәҗрибә станцияләре, спорт комплексы, 5 миллионга якын данәле фондка ия бай китапханә, берсеннән-берсе кызыклы коллекцияләр тупланган зоология, геология һәм этнография музейлары.

Казан университетының Н. И. Лобачевский исемендәге фәнни китапханәсе иң борынгылардан

санала.
Бүгенге көндә университет китапханәсе хәзинәсендә 15 меңнән артык сирәк кулъязма һәм 3 меңнән артык сирәк китап саклана. Алар арасында 14 инкубанал (1501 елга кадәр чыккан басма китаплар), шәрык халыклары телендәге басма чыганаклар татар һәм рус классик язучылары, мәгърифәтчеләренең исән чакта нәшер ителгән китапларына кадәр бар.
Китапханә АКШ, Бельгия, Франция, Япония, Италия китапханәләре белән китап алмашуда катнаша.
Университетның китапханәсе фәнни әдәбиятны туплау, саклау, тарату белән шөгыльләнүче үзәк булып тора.

бай музейлары бар: геология, этнография, зоология, археология, университет тарихы музее.

Геология музее 1805 елда ачыла. Анда 100 меңнән артык минерал һәм тау токымнары тупланган. Алар арасында асылташлар үрнәкләре – зөбәрҗәт, топаз, аметист, рубиннар да бар. Бу музей геология факультеты бинасында урнашкан.
Зоология музее 1838 елда оештырылган. Ул университетның төп бинасында урнашкан.
Этнография музеена университет ачылган елларда нигез салына. Ул борынгы әйберләр кабинетын үз эченә ала.
Казан университетының археология кафедрасы каршындагы археология музеена җәй көне укучылар, студентлар җыйган материаллар куелган. Ул университетның 2 нче корпусында урнашкан.
Университет музейларына студентлар еш йөри, башка шәһәрләрдән, чит илләрдән килгән туристлар еш була биредә. Бигрәк тә университет тарихы музееның ишекләре ябылып тормый. Бу музейда Казан университетының данлы традицияләре, аның үткәне һәм хәзергесе турында экспонатлар саклана: университет ачу турында Александр I указы, швейцарның киеме, галимнәрнең фотолары, алар кулланган предметлар, алар язган китаплар...

– Казандагы иң матур йортларның берсе. Бу бина узган гасыр

башында фабрикант Ушаков салдырган, соңыннан ул китап йортына әверелгән.

Милли китапханә

алга

елда, А. Ушаков үтенече буенча, талантлы архитектор Карл Мюфке тарафыннан

төзетелә, бизәлә.
Бүгенге көндә Татарстан Республикасының Милли китапханәсе – дөньяда татар китабын, республика тормышына караган әдәбиятны туплау, саклау, тарату белән шөгыльләнә. Аның хәзинәсендә 3 миллионнан артык китап һәм документлар, шул исәптән 78 мең татар һәм 80 меңнән артык гарәп һәм шәрык халыклары телләрендәге басма чыганаклар саклана.
14 меңнән артык кулъязма һәм сирәк очрый торган басма китаплар китапханәнең байлыгы. Алар арасында XII гасыр шәрык кулъязмаларыннан башлап, татар һәм рус классик язучылары, мәгърифәтчеләренең үзләре исән чагында нәшер ителгән китапларына кадәр бар. Китапханәдә М. Ломоносов, Н. Карамзин, А. Герцен, Д. Менделеев хезмәтләре, А. Пушкинның 1833 елда чыккан бик кыйммәтле “Евгений Онегин” басмасы да саклана.

саклау, яңарту, фондларны фәнни өйрәнү, тикшеренү буенча актив эш алып

бара. 700 меңнән артык әйбер тупланган музей – Татарстанның, шулай ук дөньяның иң борынгы халыклары тарихын, тормыш-көнкүрешен, гореф-гадәтләрен чагылдырган бөек хәзинә ул.

Татарстан дәүләт музее

алга

әдәбиятына кагылышлы уникаль материаллар саклана. Шулар арасында классик язучыларның архивлары,

борынгы кулъязмалар һәм басма китаплар, революциягә кадәр чыккан газета-журналлар, уку-язу әсбаплары, сәнгать әсәрләре һәм башка күп төрле экспонатлар бар. Аларның гомуми саны 50 меңнән артып китә. “Татар әдәбияты сәхифәләре” күргәмәсендә бу рухи байлыкның бик аз өлеше генә күрсәтелә. Күргәзмә үзәгендә - китаплар. Татар халкы элек-электән аң – белемле халык булган. Китап бик югары бәяләнгән.
Күргәзмә төрки язма истәлекләрдән башлап хәзерге әдәбиятка кадәрге чорны үз эченә ала. Шулар арасында болгар-татар әдәбятының башлангычы, шагыйрь Кол Галинең мәшһүр хезмәте – “Кыйссаи Йосыф” китабы төп урын алып тора.
Күргәзмәнең соңгы сәхифәләре 1950-1980 еллар әдәбиятына багышланган. Анда рухи мирасның кайбер яңа катламнары турында сөйләүче әсәрләр, шул исәптән чит илләрдә яшәүче татарларның хезмәтләрен дә күрергә була.

гасырның 60 нчы елларында оеша. Бүгенге көндә музейда зур эш

башкарыла. Фәнни хезмәткәрләр биредә сәнгать әсәрләрен өйрәнәләр, яңаларын эзләп табалар.
Музей залларыннан үтү еллар, гасырлар буйлап сәяхәт итүгә тиң.

Муса Җәлил исемендәге Татар дәүләт опера һәм балет академия

театры бинасы 1948-1956 елларда төзелгән. Архитекторлары – Н.П. Скворцов, И. Г. Гайнетдинов. Театр сәхнәсендә дөнья һәм рус классикасы, шулай ук Ф. Яруллин, Н. Җиһанов һәм М. Мозаффаровның беренче татар балетлары һәм опералары куела. Биредә һәр елны Ф.И. Шаляпин исемендәге Халыкара классик балет фестивальләре үткәрелә.

алга

йорты) 1903 елда тәзелгән. Бина сәүдәгәр Апаков акчасына аның кызы

өчен салына.
Хәзерге көндә бу бинада татар халкының бөек шагыйре Г. Тукай музее урнашкан. Биредә аның тормышын, иҗатын һәм үзе яшәгән чорны чагылдырган экспонатлар тупланган.

алга

уятыр.
Театр яктылыкка, нурга илтә,
Кире юлга җибәрми, уңга илтә.

Театр – милләт язмышының һич тутыкмас көзгесе ул. Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры да күп еллар буе шул дәрәҗәдә бурычын уңышлы үти. Аның Мәскәүдә дә, Петербургта да, чит илләрдә дә абруе хаклы рәвештә арта бара.

алга

Г. Тукай.

алга

(кирмән) эчендәге биш таш мәчетнең берсе һәм иң зурысы, иң

атаклысы Кол Шәриф исемен йөрткән. Риваятьәргә караганда, мәчет искиткеч матур, бай итеп бизәлгән булган.
Җөмһүриятебезнең бәйсезлеге турында декларация кабул ителгәч, Кол Шәриф мәчетен торгызу турында мәсьәлә күтәрелә. Мәчетне элекке урыннан читтәрәк (элек ул Благовещение чиркәве урынында булган) салалар.
Проектны атаклы татар архитекторы Искәндәр Сәйфуллин төзи.

алга

дәрәҗәле эшмәкәрләре Әҗемнәр исемен йөртә.

салынган беренче мәчет. Ул “Әби патша” – Екатерина II нең

махсус указы буенча 1768-1770 елларда салынган. 1849 елдан алып, 40 ел буена, күренекле татар галиме һәм мәгърифәтчесе Шиһабетдин Мәрҗани хәзрәтләре әлеге мәчетнең имам хатибы булып торган. Бөтен мәчетләр ябылып беткән Совет чорында да Казанда ябылмыйча калган бердәбер мәчет ул.

алга

халкы Болгар дәүләтендә Ислам дине кабул итүнең 1000 еллыгына багышлап

салдыра башлый. Беренче бөтендөнья сугышы башланганчы мәдрәсә бинасы гына өлгерә. Мәчет 1924 -26 елларда төзелә.

алга

Казаным!
алга

чыккан?
2. Сөембикә манарасы белән янәшәдә нинди борынгы корылма

бар?
3. Казан Кремлендә 1996 елның ахырында мәчет төзелеше башлана. Ул кем исемен йөртә?
4. Казанда күпме халык яши?
5. Ул ничә районга бүленгән?
6. Казанның фәнни китапханәсе кем исемен йөртә?
7. Хәзерге вакытта Татарстан милли китапханәсе урнашкан бина элек ничек аталган?
8. Татар дәүләт академия театры кем исемен йөртә?
9. М. Җәлил исемендәге опера һәм балет театрында нинди халыкара фестивальләр үткәрелә?
10. Казан дәүләт университеты кайчан ачыла?

алга

Дөреслеген тикшерегез
1. Кирмән
2. Благовещение чиркәве
3. Кол Шәриф
4.

1 милионнан артык кеше яши,
5. 7 район
6. Н.И. Лобачевский
7. Ушаков йорты
8. Г.Камал
9. Ф. Шаляпин исемендәге халыкара опера фестивале , Р. Нуриев исемендәге халыкара балет фестивале
10.1804 елда

алга

күпере” ңурналлары.
Презентация сыйныфтан тыш чараларда һәм рус сыйныфларында дәресләрдә куллану

өчен тәкъдим ителә.

Эшләде: Аерым фәннәре тирәнтен өйрәнүче Теләче урта мәктәбенең
2 квалификацион категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы
Әсәдуллина Зөлфия Наиловна
2005 ел

Тәмам