Саба қтың тақырыбы: Қанның ұю механизмі Оқушылар орындай алады : оқушылар

сипаттау үшін блок-сызбаны толтырады
Сабақтың мақсаты: Қанның ұйуы процесінің механизмін түсіндіру

Тілдік мақсат:

сұйық ортаның бірі. Ол қантамырларының тұйық жүйесін бойлай ағып, тасымалдау

қызметін атқарады. Қан барлық мүшелердің клеткаларына қоректік заттар мен оттегін жеткізеді және тіршілік әрекетінің өнімдерін зәр шығару мүшелеріне тасымалдайды. Организмдегі биологиялық әрекетшіл заттардың гуморальдық реттелу қызметі қанның қатысуымен іске асады. Қан организмнің инфекциядан қорғаныш реякциясын қамтамасыз етеді.

Ағзаның ішкі ортасына қан, ұлпа сұйықтығы, лимфа жатады.

   Қанның құрамы. Қан дәнекер ұлпасының сұйық түрі. Ағзада болатын қанның мөлшері адамның дене салмағына байланысты 4,5-5 л. Қанның құрамы — плазмадан{55%) және қан жасушаларынан (45%) тұрады .Ересек адам организмінде шамамен бес литр қан болады. Қан — ағзадағы дәнекер тканінің бір түрі. Оның негізгі бөлігі клетка аралық сұйық зат — плазмадан құралады. Плазмадан қан жасушалары — эритроциттер мен лейкоциттер және қан пластинкалары — тромбоциттер болады. Тромбоциттер сүйектің кемік майындағы клеткалардан түзіледі. Олардың жетілуі, қорға жиналып, бұзылуы басқа мүшелерде өтеді.

қанды ыдысқа құйып тұндырса, ыдыста 3 қабат айқын білінеді. Соның

ең үстіңгі сарғыш түсті мөлдірлеу қабаты плазма. Ал астыңғы қызыл түсті қабаты — қан жасушалары. Плазманың құрамында 90-92% су; 7-8% нәруыз (белок); 0,12% глюкоза; 0,7 0,8% май; 0,9% тұз болады. Бұлардан басқа сүтқышқылы, ферменттергормондар бар. Плазмадағы нәруыздар (7-8%) 3 топқа бөлінеді: альбуминдер (4,5%); глобулиндер (1,7-3,5 %) және фибриногендер (0.4). Фибриноген нәруызы қанның ұюына қатысады.

(қанның түссіз жасушалары) және тромбоциттер (қан пластинкалары) жатады Қызыл денешіктер

— эритроциттер, ағы — лейкоциттер. Жасушалар арасында тромбоциттер бар.Эритроциттердің құрылысы. Эритроциттер (грекше «еrythros» — қызыл) қанның қызыл түсті ядросыз жасушалары. Жаңадан түзілген эритроциттерде ядро байқалады да, кейіннен жойылып кетеді . Қанның басқа жасушаларына қарағанда салмақтырақ болғандықтан, ыдыстың ең түбіне тұнады. Эритроциттердің пішіні — ортасы қысыңқы табақша тәрізді, жиегі қалың, ортасы жұқарған тиынға ұқсайды. Пішінінің мұндай болуы олардың беткі көлемін үлкейтеді. Эритроциттер өздігінен қозғалмайды, тек қан сұйықтығының ағынымен жылжиды .Адам эритроциттерінің диаметрі 7,5 мкм, қалыңдығы 1-2 мкм. Қанның 1 мм3-де — шамамен 4,5-5 млн, жаңа туған нәрестенің 1 мм2 қанында 6-7 млн эритроцит бар. 3 айдан соң оның мөлшері азайып, қалыпты мөлшерге (5 млн) келеді. Эритроциттердің қызыл түсі гемоглобинге (грекше «гема» — қан) құрамында темір бар нәруызды қызыл пигментке байланысты. Оттекпен қосылған гемоглобинді оқ-сигемоглобин дейді. Оксигемоглобинмен қаныққан қан — алқызыл түсті артерия қаны, көмірқышқыл газымен қаныққан қан күңгірт қызыл түсті вена қаны. Молекулаларының осы қасиеті гемоглобин оттекті өкпеден дененің барлық ұлпаларына жеткізіп қана қоймай, көмірқышқыл газын ұлпадан өкпеге жеткізетінін анықтайды.

Қан жасушалары

Эритроциттер
(қанның қызыл
түсті жасушалары)

лейкоциттер (қанның
түссіз жасушалары)

тромбоциттер
(қан пластинкалары)

көмірқышқыл газын ұлпалардан өкпеге тасуды қамтамасыз етеді. Адамның 100 мл

қанында шамамен 15-16 г гемоглобин болады.Эритроциттердің тіршілік ету ұзақтығы 120-127 тәуліктей. Оның шамамен 2,5 млн-ы көкбауыр мен бауырда жойылып, осынша мөлшері сұйек кемігінде қайта түзіліп отырады. Көкбауыр мен бауырдың қантамырлары қабырғасының эритроциттерді тұтып қалып, ерітіп жіберетін қасиеттері бар. Эритроциттердің мөлшері әр түрлі физиологиялық жағдайларға байланысты өзгеріп тұрады. Жазда бұлшықеттердің жұмысы күшейсе, шамадан асыңқырайды. Қаны аз адам мен жұқпалы аурумен ауырған адамдарда эритроциттердің мөлшері кемиді.Қорыта келгенде, эритроциттер оттекті өкпеден ұлпаларға, көміртек қос тотығын ұлпалардан өкпеге тасиды (жеткізеді)

жасайтын іркілдек зат — тромб түзеді. Іркілдек зат бірте-бірте қоюланып

тамырдың зақымданған жерін бітейді де, аққан қанды тоқтатады. Біраз уақыт өткен соң тамыр жарақаты жазылып, тромб жойылады.Тромб негізінен ерімейтін талшықты белок — фибриннен құралады. Фибрин плазмада еріген белок — фибирногеннен түзіледі. Фибрин түзілуі үшін қанда және қан пластинкалары, тамырлар мен оларды қоршап жатқан тканьдер бұзылғанда пайда болатын ерекше заттар қажет.

Теріні жырып алған кезде, тромбоциттер қанды ұйытады. Олар ерімейтін фибрин талшықтарын түзетін фибриноген деп аталатын қанда еритін ақуыздарды тудыратын химиялық заттарды бөледі. Ал ерімейтін фибрин талшықтары басқа қан асушаларын бөгейді және қан біртіндеп ұйиды. Ақыр соңында қотыр түзіліп, оның астында жаңа тері пайда болады.

әсерлерге (ауру, ауыр дене жұмысы, ас қабылдау, Ұйқы т. с.

с.) байланысты өзгеріп отырады. Лейкоциттердің саны да сыртқы және ішкі әсерлердің ықпалынан үнемі өзгеріп тұрады. Лейкоциттердің жалпы саны жаңа туған нәрестеде 10-20 мың шамасында болғанмен, өмірінің алғашқы сағаттарында оның саны күрт көбейеді. Айталық, туған сәтте 19500 болса, 6 сағатта 22000, 24 сағатта 28000 дейін кобейеді де екінші тәулікте азая бастайды: 48 сағатта 19500 болады. Ал 5-ші тәулікте баланың лейкоциттері күрт төмендейді де, 7-ші тәулікте 8000-11000 шегіне жетіп, шамамен ересек адамның жоғары деңгейіне шамалас болады. Мезгілінен ерте туған сәбилердің лейкоциттерінің саны 3600-36000 шамасында өзгереді. Қыздардың қанындағы 10-12 жаста лейкоциттердің саны 6000-8000, яғни ересек адамдай болады. 1 жастан кейін иейтрофилдердің жалпы саны көбейіп, лимфоциттердің және лейкоциттердің жалпы саны азаяды.

Лейкоциттер тасымалдауға қатыспайды. Олар – адамның иммундық жүйесінің бір бөлігі, яғни ағзаны инфекциядан қорғайды.

әрбір жасушасын бірімен-бірін өзара байланыстырады;
оттегін өкпеден ұлпаларға жеткізіп, көмірқышқыл газынан

тазартады;
қорек заттарды асқорыту мүшелерінен ұлпаларға жеткізеді;
ағзаның соңғы қажетсіз өнімдерін бүйрекке және т. б. мүшелерге тасымалдайды;
дене температурасының тұрақтылығын сақтайды;
ағзаны зиянды микробтардан қорғайды;
ішкі секреция бездерінен бөлінетін гормондарды тасымалдайды;
жасушаларда қышқылдың, судың деңгейін реттейді;
қорғаныштық қызмет атқарады (қанды ұйыта алады).

Қалыпты жағдайда қанның рН = 7,36 тең, Бұл әлсіз сілтінің реакциясы.

Гомеостаз (гр. 'homoios' - ұқсас, stasis - тепе-теңдік) - жүйенің қызмет ететін сыртқы ортасының өзгеруіне қатысты тұрақты қалыпта ұстау немесе реттеу үрдісі.

ерекшеліктерін зерттеу
бақылау мен деректерді жазу және беру
Практикалық жұмыс

№ 4. Дайын микропрепараттар бойынша бақа мен адам қанында эритроциттерді салыстыру

микроскоп.
Жұмыс барысы: 1. Бақаның микропрепаратын микроскоппен бақылау
Бақаның эритроцит құрылысының

пішінін сипаттап жазу, суретін салу.
Адамның қанының микропрепаратын микроскоппен қарау.
Адамның және бақаның эротроцитін салыстыру, кестені толтыру.

Болжам (гипотеза):

Қорытынды жазу: адам мен бақаның эритроциттерінің құрылымында қандай ерекшеліктер барын сипаттау.