Сабақтың тақырыбы: Жасушалық цикл: ДНҚ репликациясы туралы тек жалпылама түрде

–толықтай
Сабақтың мақсаты: ДНҚ репликациясы және хромосома сан ескере отырып

жасушалық циклді түсіндіру, баяндау

Оқушылар орындай алады:
Жасуша циклі дегеніміз не екенін білу?
2. Хромосомалар саны мен ДНК репликациясын ескере отырып, жасуша циклінің сызбасын жазу?
3. Хромосомалар саны мен ДНК репликациясын ескере отырып, жасуша циклінің сызбасын түсіндіру?

Тілдік мақсаты:

өсімдік жасушаларында жүреді. Бастапқы бір жасушаның бөлінуі нәтижесінде, екі жаңа

жасуша пайда болады. Бөліну кезінде жасушадағы хромосомалар тең бөлінеді.

Жасушаның тікелей бөлінуі. Өте жиі кездеседі және митоздық бөліну қабілетінен айырылған жасушаның толық бөлінбеуі. Айырмашылық хромосомалардың еншілес жасушаларға тең бөлінбеуінде. Мыс: адамда 46 хромосома. Екіге бөлінгенде біреуіне 48. екіншісіне 44 хромосома бөлінуі.

Жануарлар мен адамдардың жыныс бездерінің жасушаларында және өсімдіктердің споронгилерінде (спора түзілетін орын) жүреді.

жасушалық айналымның шамамен 80%-ын алады. Интерфаза кезінде жасушалар өсіп, энергия

АТФ және жұғымды заттар түрінде жинақталады, органоидтар саны артады. Пісіп жетілген, бөлінуге даяр жасушаның әдетте ядросы ірі болады. Көптеген жасуша типтерінде бөлінуге даярлық сигналы ядро көлеміне цитоплазма көлемінің қатысы қызмет етеді. Онсыз келесі бөлінудің мүмкіндігі болмайтын маңызды оқиға – еселену (репликация).
Егер еселену болмаса, еншілес жасушаларға 
Хромосома жетпей қалады да, қырғынға ұшырайды. Еселену үдерісі шамамен интерфазаның ортасында өтеді. Интерфазаның соңында және бөліне бастаған кезде жасушада хромосомалар болады, олардың әрқайсысында екі-екіден ДНҚ молекулалары орналасады. Бұл молекулалар бірінің-бірі көшірмесі болып есептеледі. Бұл молекулалар кермелену орнында (центромер) қосылып, оны ортақ нәруыз қабықшасы қаптайды. ДНҚ-ның мұндай еселенген молекулалар
 типі хроматидтер деп аталады. Жасуша бөліне бастаған кезде хромосоманың әрқайсысы екі жартыдан - екі хроматидтен тұрады.

Митоз бөліну үдерісі - митоз
Митоз -соматикалық жасушалардың бөлінуі. Митоз жасуша көбеюінің көбірек кездесетін әдісі. Осы әдіс генетикалық материалдың жас жасушаларға тең бөлінуін және жасуша ұрпақтарындағы хромосоманың ұқсастығын қамтамасыз етеді.
Митоздың биологиялық маңызы - хромосома санының екі еселенуі және олардың жас еншелес жасушаларға тең бөлінуі. Митоз процесінде бір жасуша жаңа екі жасушаға бөлінуге даярлана бастаған шақта хромосомаларда таңқаларлық өзгерістер байқалады. Әр хромосома ұзына бойына екіге бөлінеді және екі бөліктің екеуі де теңбе-тең генетикалық материал алады яғни хромосома жиынтығы тең болады.
Митоз процесі 4 сатыдан өтеді: профаза, метафаза, анафаза және телофаза.

Бүкіл тірі ағзалардың көбеюге бейімділігі ажыратылмас бейімділік болып саналады. Олардың бұл ортақ қасиеті жасушалық бөлінумен қамтамасыз етіледі. Жасушаның жарық дүниеге келуінен келесі еншілес жасушалардың түзілуіне дейінгі тіршілігі жасушалық айналым (Жасушалық цикл)деп аталады.

Жасушаның тіршілігінің 80% алады.
Интерфаза (prophasis, гр. pro, inter — арасы, аралығы, phasis

— фаза) — жасуша бөлінісінен кейінгі кезең ( митоз бен мейоз), яғни ядроның дем алатын кезеңі. Ядросы бөлінбейді және бастапқы қалпына келмейді

қалыпына келтіру.
S –Cинтетикалық кезең. Мұнда ДНҚ синтезі –оның реплекациясы

жүреді, яғни хромосомалар екі еселенеді.
S кезеңінің соңына қарай жасушаның барлық хромосомалары ДНҚ –ның екі молекуласынан-хромотидтерден тұрады. Реплекация нәтижесінде түзілген екі хромотидтің бір хромосомасы бір-бірімен Центромерге қосылған. Басқа қажетті заттардың: ферменттердің, АТФ –ның, жиырылғыш нәруыздың және т.б. Да синтезі қатарласа жүреді.

G2.-Жасушалардың бөлінуге дайындығы. Бөлінуге қажетті құрылымдардың қалыптасуы –жиырылғыш
нәруыздардың жинақталуы, олардың бөліну шүйкесі (веретено) түзіледі. Жасушалар көлемінің ұлғаю үдерісі,
яғни өсу жалғаса береді.

G0.-басталуы мүмкін. Бұ кез келген уақытта болады. Мысалы: анабиоза ға тап болған тыныштық күйдегі
тұқымды өсімдіктер немесе жануарлар жасушалары сиақты тіршілік үдерістері тежелген кезде өтеді.
Анабиоз (гр. anabіosіs – жандану, қайта тірілу) – қолайсыз жағдайда организмнің тіршілік қабілетінің
уақытша жойылып, не мүлдем әлсіреп кету құбылысы немесеэволюциялық даму жолында организмнің
тіршілік ортасына физиологиялық бейімделуі; уақытша күй, мұнда өміршендік процесстердің
баяулатылғандығы соншалық тіршіліктің барлық құбылыстары толығымен байқалмайды.