Т атар теленн ән кагыйдәләр

Кушымчаларның төрләре
Сүз ясалышы
Сүз төркемнәре
Бәйлек һәм бәйлек сүзләр

Кисәкчә

Сүз. Җөмлә

Текст

Җөмлә төрләре

Сүзтезмә

Җөмләнең баш һәм иярчен
кисәкләре

хәрефе
К хәрефе
Г хәрефе
Иҗек.Сүзләрне
юлдан –
юлга күчерү.
Сүзгә аваз – хәреф

анализы

Сузык авазлар
һәм хәрефләр

Е хәрефе

Я хәрефе

Ю хәрефе

Й хәрефе

Ь хәрефе

Ъ хәрефе

Х, һ хәрефләре

( берлек сан)
Исемнең килеш белән
төрләнеше ( күплек сан)
Сыйфат
Хәзерге заман

хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше.

Үткән заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше.

Киләчәк заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше.

Сыйфат дәрәҗәләре

Зат алмашлыклары

Зат алмашлыкларының
килеш белән төрләнеше

Фигыль

Боерык фигыльнең
зат-сан формалары

Хикәя фигыльнең
заман формалары

Сүз төркемнәре

Исемнең берлек һәм күплек
санда килүе

Лл

эль Хх ха
Әә ә Мм эм Һһ һэ
Б б бэ Нн эн Цц цэ
Вв вэ ң эң Чч чэ
Гг гэ Оо о Шш ша
Дд дэ Өө ө Щщ ща
Ее, Ёё йы, йо Пп пэ ъ калынлык һәм
Жж жэ Рр эр аеру билгесе
Җҗ җэ Сс эс Ыы ы
Зз зэ Тт тэ ь нечкәлек һәм
Ии и Уу у аеру билгесе
Йй кыска и Үү ү Ээ э
Кк ка Фф эф Юю йу
Яя йа

Алфавитта һәр хәрефнең билгеле урыны һәм исеме бар.

хәреф
Сүзләр авазлардан

төзелә

Авазларны әйтәбез һәм ишетәбез.

Язуда авазлар хәрефләр белән белдерелә.

Хәрефне язабыз һәм күрәбез.
 

[ алма]

алма

[кишэр]

кишер

сузык авазлар : [а ] [о] [у] [ ы]

[ы] [о]

Нечкә сузык авазлар : [ә ] [ө ] [ү] [э] [э] [и]

парлы

парсыз

[ы], [э], [о] авазлары рус теленнән кергән сүзләрдә генә кулланыла

[посылка] [экран] [ кино]

Сузык авазлар тавыштан гына торалар.

А - а - а! У - у - у! Ы – ы –ы! О – о - о!
Ә - ә - ә! Ү ү - ү! Э - э – э ! Ө – ө – ө!

Сузык авазлар язуда а, ә, о, ө, у, ү, ы, э, и хәрефләре белән белдерелә

языла:

ор – лык, йол – дыз, тор – мыш.

Рус сүзләрендә о хәрефе төрле иҗекләрдә языла:
ки – но, па – ро – воз, про – жек – тор.

Татар сүзләренең беренче иҗегендә [о] авазы булганда, икенче
иҗектәге [ы] авазы “о” лаштырып әйтелә:
языла – болын, әйтелә – [ болон].

Дөрес яз!
болын герой
болыт метро
йолдыз кино
йокы пароход
орлык эшелон
тормыш мотор

Сүзнең беренче иҗегендә [ө] авазы килгәндә, икенче иҗектәге [э]

авазы “ ө” ләштереп әйтелә.
языла – төрле, әйтелә – [ төрлө]
языла – дөрес , әйтелә – [ дөрөс]

Дөрес яз!

сөтле төрле бөртек
көндез сөлге төркем
көзге йөзек төлке
көлке дөрес төзек
көчле төтен төзелеш

белдерү өчен, сүз башында – э хәрефе,
башка урыннарда е

хәрефе языла:
эзле, элекке, элемтәче
Э, е хәрефләре нечкә сузыкларны күрсәтә.
Татар теленең үз сүзләрендә э, е хәрефләре кыскарак әйтелә
торган [э] авазын белдерәләр:
[эскэрт] , [эшчэ] , [кэшэ] .
Рус телендә ул сузыбрак әйтелә торган [э] авазын белдерә:
[этаж] , [эстафэта] , [элэктрон] .

Истә калдыр!

авазлар: [б],[в], [г],[гъ],[д],[ж],[җ],[з] [л],[м],[н],[ң],[й],[р],[w]

Cаңгырау тартык авазлар:

[п],[ф],[к],[къ],[т],[ш],[ч],[с] [ц],[щ],[х],[һ],[’] (һәмзә)
парлы парсыз
[ц],[щ] авазлары рус теленнән кергән сүзләрдә генә кулланыла

Тартык авазлар язуда
б, п, в, ф, г, к, д, т, ж, ш, җ, ч, з, с, л, м, н, ң, й, р, ц, щ, х, һ
хәрефләре белән белдерелә

[гъ],[къ],[w],[’] авазлары өчен махсус хәрефләр юк.
Гата – [гъата] кар – [къар] ватан – [wатан]
дәү – [дәw] мәсьәлә – [мәс’әлә]

Тартык авзлар тавыш һәм шаудан яки шаудан гына торалар

булып йөри.
Татар һәм гарәп сүзләрендә в хәрефе [w]

авазын белдерә.
Калын сүзләрдә [w] авазы [у] авазына якын әйтелә:
авыл [аwыл], ватан [wатан].
Нечкә сүзләрдә [w] авазы [ү] авазына якын әйтелә:
вәгъдә [wәгъдә], гөрләвек [гөрләwэк], Вәсимә [wәсимә]
Рус теленнән кергән сүзләрдә в хәрефе рус телендәгечә әйтелә:
завод, вагон, ветеран

Сүзләрне дөрес әйтегез!
авыл [аwыл] тавыш [таwыш]
аваз [аwаз] җавап [ җаwап]
авыр [аwыр] һава [һаwа]
вакыт [wакъыт] ява [йаwа]
ватан [wатан] ава [аwа]
валчык [wалчыкъ] сава [саwа]
давыл [ даwыл] хайван [ хайwан]
савыт [саwыт] әвәләү [ әwәләү]
тавык [таwык] Вәсилә [ wәсилә]
кавын [ каwын] Вәсимә [wәсимә]

Калын сүзләрдә ул каты укыла. Моны сүздәге сузык авазга

карап беләбез.
колак- [о], [а] – калын сузыклар, шуңа күрә [ къолакъ] дип әйтелә.
Нечкә сүзләрдә к йомшак укыла:
[көз], [көрәк], [кәбэстә], [кирәк], [кэрпэ], [күмәч].

Сүзләрне дөрес әйтегез!

калкулык кәлтә карта
кунак күбәләк куртка
коңгыз көрәк компьютер
кырмыска керфек кефир

Калын сүзләрдә ул каты [гъ] авазын белдерә:

суган [сугъан] , колга [къолгъа].
Нечкә сүзләрдә г хәрефе йомшак [г] авазын белдерә:
[гөл], [тигэз].

Дөрес укы һәм дөрес яз!
гадәт [ гъәдәт ] газиз [гъәзиз]
гайрәт [гъәйрәт] гаскәр [гъәскәр]
гаҗәп [ гъәҗәп ] галәмәт [гъәләмәт]
галәм [гъәләм ] гарәп [гъәрәп]
гадел [гъәдел ] гаеп [гъәйэп]

Гарәп теленнән кергән сүзләрдәге а хәрефе г хәрефен [гъ] авазы итеп
укырга кирәклекне күрсәтә. Мондый сүзләрдә а хәрефе [ә] дип укыла.

Татар сүзләре
агым
боргыч
гүзәл
гөрләү

Гарәп теленнән кергән сүзләр
гадәт
газиз
вәгъдә
мәгънә

Рус сүзләре
газ
гармун
грамм
герб

һәм дөрес яз!

ахырында килә:

йомры, йөз, сөйләм, бабай.

Йо, йө сүз башында гына языла: йомран, йомгак, йомырка,
йөткерү, йөгереш,йөрү.

Йо – калын әйтелешле сүзләрдә, йө – нечкә әйтелешле сүзләрдә языла.

Дөрес яз!

йолдыз йөзек бәйрәм май
йомшак йөзү тыйнак туй
йозак йөрәк койма җәй

[йэ] аваз кушылмаларын белдерә.
Калын сүзләрдә ул [йы]

дип укыла: ел [ йыл], куе [ку-йы] .
Нечкә сүзләрдә [йэ] дип укыла: биек [би-йэк], егет [йэ-гэт]/

кушылмаларына билге булып йөри.
Калын сүзләрдә

я хәрефе [йа] дип укыла:
язу [йазу], якты [йакты].
Нечкә сүзләрдә я хәрефе [йә] дип укыла:
яшел [йәшел], ярдәм [йәрдәм].

Калын сүзләрдә

ю хәрефе [йу] дип укыла:
юлдаш [йулдаш ], юан [йуан].

Нечкә сүзләрдә ю хәрефе [йү] дип укыла:
юкә [йүкә], юеш [ йүэш].

Дөрес әйтегез һәм дөрес языгыз!

юка [йукъа] юаш [йуаш] тою [тойу]
юкә [йүкә] ютәл [йүтәл ] төю [төйү]

сүз ахырында
ь хәрефе языла: ямь, яшь, япь,

юнь һ.б.;
ь хәрефе иҗекләрнең нечкә укылышын да күрсәтә:
ятьмә, ямьле һ.б. ;
Гарәп теленнән кергән сүзләрдә ь билгесе иҗекнең нечкә
әйтелешен күрсәтү өчен языла:
сәгать, табигать, шагыйрь шигырь һ.б. ;

Нечкә иҗек ахырындагы ь хәрефе, я, ю, е хәрефләре алдыннан килгәндә, тартыкларны аерып укуны белдерә:
дөнья [дөнйа], көньяк [көнйакъ], берьюлы [берйулы],
бишьеллык [бишйыллыкъ]

[гъ] дип уку
өчен, язуда иҗек ахырында ъ хәрефе

куела:
мәгълүм, игълан, тәкъдим, икътисад һ.б.
ъ хәрефе, калын иҗектән соң я, ю, е хәрефләре алдыннан килгәндә, тартыкларны аерып укырга кирәклекне күрсәтә:
аръяк [арйакъ], кулъяулык [къулйаулыкъ]

Исеңдә тот!

Сүз иҗекләргә бүленә.
Сүздә ничә

сузык аваз булса, шулкадәр иҗек була.

бү – рә - нә

Сүз юлдан – юлга иҗекләп күчерелә.
Бер генә хәрефне юл азагында калдырырга яки яңа юлга күчерергә ярамый.
кү – гәр – чен сан – ду – гач оя

Й, ъ, ь хәрефләре үзләреннән алда торган хәреф янында кала
көй – мә игъ –ти –бар мәсь - әлә

иҗекләргә бүл: ел – га.
Сүздә ничә хәреф, ничә

аваз бар? 4 хәреф, 5 аваз
Хәрефләрне яз: е, л, г, а
Авазларны яз: [й], [ы], [л],[гъ],[а]
Сузык һәм тартык авазларны аерып яз: [ы], [а];[й],[л],[гъ]
Яңгырау һәм саңгырау тартыкларны аерып яз:
[й], [л], [гъ] – яңгырау тартыклар,
саңгырау тартыклар юк.
Хәреф саны белән аваз саны туры килми, чөнки е хәреф
[й] һәм [ы] авазлары кушылмасын белдерә.
Сүзнең әйтелеше белән язылышы туры килү – килмәвен әйт:
сүзнең әйтелеше белән язылышы туры килми, чөнки е хәрефе
ике аваз кушымасын белдерә.

сүзнең мәгънәле кисәкләре дип йөртелә.
Тамыр сүзнең төп мәгънәсен белдерә, мәгънәле

кисәкләргә таркалмый
авыл - төп мәгънә

Кушымча сүзнең мәгънәсен яки
формасын үзгәртә, аерым кулланылмый.
авыл – даш – сүзнең мәгънәсе үзгәргән
авыл – га – сүзнең формасы үзгәргән

Бер тамырдан ясалган сүзләр тамырдаш сүзләр дип атала.
Тамырдаш сүзләр арасында мәгънә бәйләнеше була

җиләк
җиләк – ле
җиләк - лек

тамырдаш сүзләр

Тамырдаш сүзләрне охшаш яңгырашлы сүзләр белән бутама!
Мәсәлән : бала, балавыз сүзләре тамырдаш түгел.

төрләндергеч кушымча
сүзнең формасын үзгәртә.
---
-чы/-че; -лык/ -лек;
-даш/ -дәш,

- таш/ - тәш;
-гыч/ - геч, -кыч/ - кеч;
гы/ -ге, - кы/ - ке;
сыз/ - сез; -лы/ - ле;
ла/ - лә һ.б.

лл

лар/ - ләр, - нар/ - нәр;
кай/ - кәй; - чык/- чек;
сыл/ - сел; - рак/ - рәк;
ынчы/ - енче;
га/ - гә, - ка/ - кә;
ар/ - әр һ.б.

авыл - даш

авыл - лар

Бер тамырга берьюлы берничә кушымча ялганырга мөмкин:

авыл – даш- лар –ым - ны

сүз.
Тамырына ясагыч кушымча ялганган сүзләр: кушма, парлы, тезмә

сүзләр – ясалма сүзләр.

Кушма сүз ике сүз кушылып ясала, кушылып языла: төньяк,
аккош, алъяпкыч

Парлы сүз ике сүз теркәлеп ясала, бер мәгънә белдерә, сызыкча аша
языла: әти – әни, уен – көлке, аклы - каралы

Тезмә сүз ике яки берничә сүз тезелеп ясала, бер мәгънә белдерә
аерым языла: катылык билгесе, кура җиләге, үги ана яфрагы

, аның исемен әйтеп

бирүче сүз төркеме.

Предмет – чынбарлыктагы әйбер, күренеш.

Сәнгать, хезмәт, Ватан , табигать, әдәп, әһәмият, таләп һ.б.-
предметлаштырылып бирелгән төшенчәләр.

Исем - кем? нәрсә? сорауларына җавап бирә

Исемнәр ике төркемгә бүленәләр

Бер төрдән булган предметларны берсен башка-ларыннан аеру өчен бирелгән исем ялгызлык исем дип атала.

Бер төрдән булган предмет-
ларның барысы өчен дә уртак
исем уртаклык исем дип атала.

Шаулап тора яшел урманнар,

Җәелгәннәр тезмә тын таулар,
Кошлар йөзә зәңгәр күлләрдә,
Тирбәләләр гөлләр җилләрдә...
Нефть табыла шушы җирләрдә. ( Нури Арсланов.)

белдерүче сүз төркеме.

Фигыль нишли? нишләде? нишләгән? нишләр?
нишләячәк? сорауларына җавап бирә.

нишли? - килә, нишләде? - килде, нишләгән? – килгән
нишләр? – килер, нишләячәк? – киләчәк.

Фигыль ике төркемчәгә бүленә:
1. хикәя фигыль - эшнең үтәлү-үтәлмәвен хәбәр итә.
2.боерык фигыль- эшкә кушуны , эштән тыюны, боеру, өндәүне, үтенүне белдерә.

Барлык формасы Юклык формасы

заман
хикәя фигыль
-ды/-де, - ты/ - те
-

ган/ -гән, - кан/ - кән

- а/ - ә, - ый/ - и

-ар/-әр, -ыр/ -ер, -р
-ачак/-әчәк, -ячак/ -ячәк

оч-ты, өлгер-де
оч-кан, өлгер-гән
укы-ды, эшлә-де
укы-ган, эшлә-гән

оч-а, өлгер-ә
ук-ый, эшл-и

оч-ар, өлгер-ер
оч-ачак, өлгер- әчәк
укы-р, эшлә- р
укы- ячак, эшлә-ячәк

Урманда тәмле җиләкләр

өлгерде.

өлгергән.

Урманда тәмле җиләкләр өлгерә.

Урманда тәмле җиләкләр

өлгерер.

өлгерәчәк.

Берлек сан

эш – хәлне сөйләүче эш – хәлне сөйләмдә эш-хәлне сөйләмдә
үзе башкара катнашучы кеше башкара катнашмаучы кеше
яки предмет баш-
кара

1 нче зат

2 нче зат

3 нче зат

бара-м
эшли-м

бара-сың
эшли-сең

бара
эшли

Күплек сан

1 нче зат

1 нче зат

2 нче зат

3 нче зат

бара-быз бара-сыз бара - лар
эшли- без эшли – сез эшли - ләр

1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат

хыялланды-м хыялланды –ң хыялланды
хыялланган – мын хыялланган – сың хыялланган
ишетте – м ишетте- ң ишетте
ишеткән – мен ишеткән – сең ишеткән

Күплек сан

1нче зат 2 нче зат 3 нче зат

хыялланды – к хыялланды –гыз хыялланды –лар
хыялланган-быз хыялланган-сыз хыялланган-нар
ишетте-к ишетте-гез ишетте-ләр
ишеткән-без ишеткән-сез ишеткән-нәр

1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат

барыр-мын барыр-сың бар-ыр
сикерер-мен сикерер-сең сикер-ер
барачак-мын барачак-сың бар-ачак
сикерәчәк-мен сикерәчәк-сең сикер-әчәк

Күплек сан

1нче зат 2 нче зат 3 нче зат

барыр-быз барыр-сыз барыр-лар
сикерер-без сикерер-сез сикерер-ләр
барачак-быз барачак-сыз барачак-лар
сикерәчәк-без сикерәчәк-сез сикерәчәк-ләр

тәм

форма күләм масса холык-фигыль
яшел баллы түгәрәк озын җиңел усал

Нинди? Кайсы?

мин
1 нче зат сөйләүче үзе
без

син
2 нче зат тыңлаучы, әңгәмәдәш
сез


ул
3 нче зат сөйләүдә катнашмаучы
алар

бәйләр өчен хезмәт итә.

Аларның мәгънәсен аңлатып булмый, алар, кушымчалар кебек, үзләреннән алда килгән сүз белән тыгыз бәйләнештә карала:
яшәр өчен, нурлары белән, тәпиләр аша


Бәйлек сүзләр дә сүзләрне үзара бәйләү өчен кулланылалар.
(су) астына, ( су) астыннан, (су) астында –
бәйлек сүзләр

һичкем язгандыр

өйрәндеңме ямь- яшел

раслау кире кагу икеләнү сорау көчәйтү

мәгънә төсмере

Кисәкчә я сүз алдыннан, я сүз артыннан килә.
1) Аерым: бик ягымлы, дөм сукыр, син генә, торгач ук, өйрәнгән ич, аңладым лабаса, бир инде, барлы да һ.б.

2) Кушылып: һичнәрсә, ашадыңмы, усалдыр, һичкайчан, һичбер,
һичничек, йоклачы, күрсәнә, тордыңмыни һ.б.

3) Сызыкча аша: чем-кара, чуп-чуар, яп-якты, өр – яңа, кып-кызыл, һ.б.

тәртипкә куеп һәм үзгәртеп,
җөмләләр төзеп

була.

1. Марат кошларга җимлек элә.
2.Марат, кошларга җимлек элдеңме?
3.Марат, кошларга җимлек эл!

Җөмлә сүзләрдән төзелә.

Җөмлә тәмамланган уйны белдерә.

Җөмлә хәбәр итә, сорау куя, боера, теләкне белдерә.

Иң кечкенә җөмлә бер сүздән тора: Кыш. Салкын.Иртә.

Мөнир урманнан кич кенә кайтты.

Сорауны эченә алган җөмлә ахырына сорау билгесе (?) куела.
-Кая бардың, Мөнир?

Көчле тойгыны, өндәүне бел-дергән җөмлә ахырына өндәү билгесе (!) куела. Андый җөмлә күтәренке тавыш белән әйтелә.
- Их, урман ямьле дә соң, әни!

төгәлрәк итеп атый.
Мәсәлән, тау – аерым

сүз, гомумән, теләсә нинди тау булырга мөмкин;
биек тау – сүзтезмә, тауны башка таулардан
аерып атый.

Сүзтезмә ике яки берничә мөстәкыйль сүздән-
иярүче һәм ияртүче кисәкләрдән тора.
Иярүче сүз ияртүче сүзне ачыклый.
Ияртүче сүздән иярүче сүзгә сорау куела:

нинди? нәрсәне?

батыр егет Ватанны ярату
сыйфат исем исем фигыль

җөмләнең баш кисәкләре
Ия эшне үтәүчене белдерә,

Хәбәр ия турында хәбәр итә
кем? нәрсә? нишли? нишләде? нишләгән?
сорауларына җавап бирә. нишләр? ул нинди? һ.б.
сорауларга җавап бирә.

Баш кисәкләрне иярчен кисәкләр ачыклый.
Иярчен кисәкләр нинди? ничек? нәрсәне?
кайчан? һ.б сорауларга җавап бирә.

Кайда?

Нинди?

Урамда җылы яңгыр ява.

Диктант Сочинение Укучының

җавабы

Текст

Текст, гадәттә, өч өлештән тора: башлам өлеше
төп өлеш
ахыры өлеше

Эчтәлеге һәм төзелеше ягыннан бербөтен булып оешкан тоташ сөйләм
текст дип атала.
Текстта һәр җөмлә үзеннән алда килгән җөмләдәге фикерне
дәвам итә.
Тема – текстның төп эчтәлеге. Ул текстның исемендә күренә.
Текстның төп фикере – авторның текстта әйтергә теләгән сүзе.

татар теленнән таблицалар;
2 А.Х. Нуриева, Ч.М.Харисова. Татар теле.1-2

кисәкләр.
2 сыйныф өчен дәреслек, Казан “ Мәгариф” нәшрияты. 2007.
3. А.Х. Нуриева, Ч.М.Харисова. Татар теле.1-2 кисәкләр.
3 сыйныф өчен дәреслек, Казан “ Мәгариф” нәшрияты. 2009.
4. Р.Х.Ягъфәрова, Р.Ә.Асылгәрәева Татар теле.1-2 кисәкләр.
4 сыйныф өчен дәреслек, Казан “ Мәгариф” нәшрияты. 2010