Қазақ этнопедогогикасының алғашқы бастаулары

М.Х.ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ этнопедогогикасының алғашқы бастаулары
Топ:

Иняз
Орындаған: Сеитметова Н.
Қабылдаған: Минасипова А.Р

Тараз 2016

ҚАЛЫПТАСУЫ.
ЭТНОПЕДАГОГИКА ТАРИХНАМАСЫ
ЭТНОПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ БАСҚА ҒЫЛЫМ САЛАЛАРЫМЕН БАЙЛАНЫСЫ
ҚАЗАҚТЫҢ

ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
АРАБ-ШЫҒЫС МӘДЕНИЕТІНІҢ ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНА ТАРАУЫ, ОРТА ҒАСЫР
ҒҰЛАМАЛАРЫ МЕН ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ТӘЛІМГЕРЛІК ОЙ-ПІКІРЛЕРІ
7. XI-XII ҒАСЫРЛАРДА ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕ ТҮРКІ ТІЛІНДЕ ЖАЗЫЛҒАН
ЭТИКАЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТРАКТАТТАРДЫҢ ТАРАЛУЫ.
8. XIII - XX ҒАСЫРДА ЭТНОПЕДАГОГИКАНЫҢ ДАМУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Кіріспе

тәжiрибесiн, қазақ хандығы құрылған кезеңнен (ХIҮ-ХҮғ.ғ.) бастап қарастыру, тарихи-әлеуметтiк тұрғыдан

алып қарағанда дұрыс емес. Өйткенi кешегi өткен тарих беттерi — Шығыс мәдениетiнiң қайнар көзi болып саналатын ұлы Даланы мекендеген түркi тектес (тiлдес) халықтардың, одан әрi ғұндар мен сақтардың бiр елдi, бiр жердi мекендеп, оны сыртқы жаулардан қорғап, бiр тiлде сөйлеп, бiр дiнге сенiп, әлем мәдениетiнiң қалыптасуына тендесi жоқ үлес қосып, бүгiнгi түркi халықтарына ортақ мәдениет пен тарихтың көне бастауы болғанын бүгiнгi ұрпақ өмiр тәжiрибелерiнен көрiп отыр.

Кіріспе

Этномәдени мұралар
Этносфералық
кеңістік
Ұлттық
тәлім-тәрбие
Этникалық идентификация
Этностық сана әлемі
Этникалық стереотиптер
Этнопедагогикалық білім
Этнодидактика
Этнопедагогика тарихы
Ұлттық мектеп
Ұлттық өнер
Халықтың

педагогикалық білімі мен тәжірибесі

Халық ауыз әдебиеті

Ұлттық педагогика ғылымының салалары

бастау алады. Ұлттық мәдениеттің тегі сол ұлттың ұлт болып қалыптаспай

тұрған кезінен бастап-ақ жеке ұлыстардың ұрпағын тәрбиелеуден туындағаны белгілі. Себебі, қазақ халқы, жалпы адамзат баласы пайда болған кезден бастап-ақ ұрпақ тәрбиесімен айналысқан. Қазақ халқының өте әрідегі ата-бабаларының өмір сүрген кезінен (VI ғ., Түрік қағанаты) бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраларының бірі – халықтық педагогика. Халықтық педагогикамен қатар «этнопедагогика» атауы жиі қолданылады. Этнопедагогика – халықтық тәлім-тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы. Ол халықтық педагогиканы ғылыми педагогикамен байланыстырып отыратын өткел іспеттес ғылым. Этнопедагогиканың негізі ұлттық тәлім – тәрбие.

ЭТНОГРАФИЯ
ДІНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
ЭТНОПСИХОЛОГИЯ

ЭТНОТАРИХНАМА

ұлттық педагогикалық ойлардың тарихы ертедегі тастағы жазулардан (Күлтегін, Білге Қаған,

Тоныкөк т.б.) басталады. Одан кейінгі қолжазба, баспа арқылы бізге жетіп, оқу-жазу үрдісімен этнопедагогиканың арқауы болған – тәлімдік ойлар тарихы өзектестігімен ұлттық педагогиканың (этнопедагогиканың) дамып, ғылым болып қалыптасқанын көрсетеді. Қазақстандағы этнопедагогикалық ойлардың даму тарихы қазақтың жазу мәдениеті негіздерімен байланысты (руна жазуы, араб жазуы, латын жазуы, кириллица жазуы). Ұлттық (этностық) тәлім-тәрбие негіздері ежелгі тас жазуынан көрінеді.

жүйесі, әртурлі қозғалмалы ойындары мен жарыстары, саналуан әдет- ғұрыптар мен

өмір салтары терең із қалдырды.Халықта эстетикалық тәрби берудің өзіндік үлгісі болады. Оның сипатты ерекшелігі еңбек тәрбиесімен тығыз байланыстылығы. Бұл ең алдымен еңбек құралдарын шебер және сәнді безендіруден, өңдеуден көрінді. Орхон ескерткіштерінде жекелеген педагогикалық жаңалықтар да баршылық: бұл болашақ батырлардың жас кезеңдеріне сипаттама, достар мен жаулардың мінезқұлықтық өзгешеліктерін бағалауға ұмтылыстар; халық мүдделі сапалардың тұлға бойында болуы үшін оның тиімді ықпал ету шарттарын қарастыру, мінез құлықты отанға қызмет етуді үйрете отыра, жоғары мақсаттарға бағыттау.

ой-пікірлері
IX-X ғасырларда ұлы Түркі қағанаты бірнеше мемлекеттерге (Қарлұқ, Түркеш,

Қарахан, Қыпшақ, Ұйғыр, Хазар, Қимақ т.б.) бөлініп, Араб Халифаты империясының Орта Азия мен Қазақстан территорияларына үстемдік жүргізулеріне әкеліп соқты. Арабтар ислам дінін уағыздаумен бірге ғылым мен білім де әкеледі, нәтижесінде түркі халықтарының ұлы ғалымдары: Фараби, Фердоуси, Авиценна, Бируни, Низами, Науаи, Қашқари, Иассауи, Баласағұн және басқалары араб тілі мен мәдениетін меңгерді. Оның үлкен прогрессивтік маңызы болды. Кӛптеген шаһарларда діни медреселер ашылды, ғылым мен білім деңгейі артты. Медреселер діни ілімдермен ғана шектеліп қалмай, арифметика, медицина, жақаннама (философия), дінтану, астрология сияқты әлемдік маңызы зор дәріснама беруді басты мақсат етті.

Аристотелі атанған ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950) еңбегіне ерекше

тоқтала кетуге тура келеді. Бірнеше ұлттың тілін білген, ғылым-білім іздеп, бар өмірін сол жолға сарп етіп, артында қыруар еңбек жазып қалдырған әл- Фараби бабамыздың тәлімдік-ұстаздық еңбегі ұшан теңіз. Оның сан- салалы трактаттарында («Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері», «Азаматтық саясат», «Бақытқа жету жолында», «Риторика» («Шешендік өнер негіздері»), «Қайырлы қала тұрғындарының кезқарастары туралы трактат» т.б.) педагогикалық, психологиялық, философиялық, дидактикалық және әдіснамалық ой-пікірлері баяндалған.

дағды, әдет, қабілет, икем, мінез, бақыт т.б. тәлім-тәрбиелік ұғымдарға түсінік

береді. Көз жеткізу, иландыру, мойынұсындыру тәрізді әдіс- тәсілдерге талдау жасайды.

жыл бойы діни-мистикалық еңбек деп біржақты бағаланып, беті ашылмай келген,

ал шындығында өзінің ақыл-парасат, өсиеттілігімен бүкіл Шығыс елдерінің ғалымдарын таңдандырған, XI ғасырда әмір сүрген әрі ақын, әрі ғалым-философ, тарихшы Қожа Ахмет Иассауи бабамыздың ғылыми еңбегін бүгінде ыстық ілтипатпен ауызға аламыз. Иассауидің еңбектерін белгілі шығыстанушылар А.Вамбери, П.Ахмеров, В.Бартольд, М.Массон т.б. бұдан әлденеше жыл бұрын зерттеп, өз пікірлерін ортаға салып келсе, бұл бағытта оның туған топырағы Қазақстанда арнайы зерттеу еңбектерінің шықпауы өкінішті-ақ. Иассауи еңбектерінде баса айтылатын, адамды тура жолға бастаушы жаратушы күшке табыну, оның хақтығына тағзым ете отырып, қиянатсыз, бейкүнә, адал жандарды тәрбиелеу жайлы тұжырымдар ғылыми зерттей түсуді қажет етеді. Бұл жерде Иассауидің софылық еңбектері әзінен кейінгі ақын-жазушылардың дүниетану көзқарастарына, қала берді жазба әдебиеттеріміздің шырқау биігі атанған Абайға да азды-кӛпті әсерін тигізгенін айта кету қажет.

таралуы.
Жүсіп Баласағұнидің «Құдатғу білік» («Құтты білік») атты кітабы сол кездегі

түркі тілдес халықтардың дүнияуи тақырыпта алғаш жазылған ескерткіші еді. Мұнда адамға білімнің қажеттігі, оның тірліктегі мәні, бақыт туралы адамның іс- әрекетінің оң мен терісі, тілден келетін пайда мен зиян, ел билеуші әкімдерге қажетті асыл қасиеттер, әртекті жұртшылық әкілдерінің тілін таба білу т.б. хақындағы ой-толғамдар, сондай-ақ отбасы мен неке, ұл мен 19 қыздың өнегелі тәрбиесі, баламен ата-ананың қарым-қатынасына байланысты мәселелер жан-жақты сөз болған.

дамуын бірнеше ғасырға кешеуілдетті, оның дербес мемлекет болып, егемендік алу

өрісін барынша шектеді. Алтын Орда ыдырап, қазақ даласы Ресей қол астына қарағанға дейін (1731 ж.) қазақ жері кескілескен шайқастардың, қанды майданның үлкен арнасына айналды. Жат жерлік басқыншылар ондаған қалалар мен елді мекендерді жермен-жексен етті. Осы өлкеде тұратын халықтардың экономикасы да, рухани өмірі де қатты күйзеліске ұшырады. Әл-Фараби дүниеге келген Отырар қаласы, ондағы атақты кітапхана, медресе, керуен сарайлары т.б. мәдениет ошақтары жойылып кетті. Атақты астроном Ұлықбектің әлемде теңдесі жоқ обсерваториясы – ортағасырлық үлкен ғылыми жетістік болып саналды. Алтын Орда мемлекетінің кезеңдерінде пайда болған «Бабырнама» («Бабыр дастаны»), ал Хорезмидің «Мухаббатнама», Саиф Сарайдың «Қырық бір батыр жыры», «Гүлстан бит турки», Құтыптың «Хұсрау Шырын» сияқты туындылары сӛзсіз жас ұрпақтарға тәлім-тәрбиелік ықпалын тигізді. Бұл кезеңдердегі тәлім-тәрбие кӛріністері негізінен әскери-жауынгерлік бағытта өрбіді. Ел қорғау мәселелері ұлы ойшылдар мен ақындар шығармаларының өзегі болды. Ата-аналар ұрпақтарының ең алдымен қайратты, епті және намысқой, өнерлі болып өсулерін талап етіп отырған.

сәйкестілік, табиғи салдарлар қағидасы өте қарапайым түрде болса да, олардың

педагогика ғылымында негіздеуінен көп бұрын халықтың ауызша шығармашылығында көрініс тапты. Тарихтың тәрбиелік мәнін есте ұстай отыра ел қорғаған, халық тыңыштығы үшін күрескен көсемдер мен осы тарихи оқиғаларға арналған ауызша халықтық шығармашылықтың өзі халықтың азаттық қозғалысы тарихын өзіндік және қарапайым түрде бейнелеп және келешек ұрпақтың рухани- адамгершілікті тұрғыда қалыптасуынаықпал жасайтынын ұмытпау керек.

– Алматы: “Бiлiм” 2004 ж.
Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы:

“Санат” 2001 ж.